جمعه, ۷ آذر ۱۴۰۴ / ۰۶:۲۴:۱۹
اخیرا مقالاتی نوشته می شود که بگویند زادگاه نظامی شهر تفرش است. البته از قدیم مطرح بود منتها این روزها مجددا این مسائل مطرح می‌شود، این یادداشت کوتاه به جهت دفاع از گنجه ای بودن نظامی توسط محمد طاهری خسروشاهی نوشته شده است.
آذر صبح/ محمّد طاهری خسروشاهی: علی‌رغم تلاش برخی از محققان در انتساب نظامی گنجه ای به عراق عجم و ذکر شهر قم و تفرش به عنوان زادگاه وی، براساس شواهد و قرائن مسلّم، محل تولّد نظامی، شهر گنجه است و به احتمال زیاد نیاکان وی، «بومی ارّانی» هستند.
تنها دلیل متقن این محققان محترم در تعیین تفرش / قم به عنوان زادگاه نظامی، وجود دو بیت در اسکندرنامه (بخش اقبال‌نامه) است که به نقل و بررسی این دو بیت می‌پردازم:
نظامی ز گنجینه بگشای بند
گرفتاری گنجه تا چند چند
چو دُر گرچه در بحر گنجه گمم
ولی از قهستان شهر قمم
به تفرش دهی است «تا» نام او
نظامی از آنجا شده نامجو
برون آر اگر صیدی افکنده‌ای
روان کن اگر گنجی آکنده‌ای
(اقبال‌نامه/ ۲۹)
تا آنجا که من می دانم، ظاهراً نخستین کسی که نظامی را به شهر قم منسوب کرده، تقی‌الدین کاشی مؤلف خلاصه الاشعاراست. پس از مؤلفِ خلاصه الاشعار، ملاعبدالنبی فخرالزمانی قزوینی صاحب تذکره میخانه نیز در ترویج و تبلیغ قمی بودن نظامی سنگ تمام گذاشته است.
پس از بررسی نظرات گوناگون در این حوزه، برای اثبات نادرستی ادعای این محققان محترم، چهار دلیل می آورم:
۱ ـ بیت دوّم و سوّم در نسخه‌های نزدیک به دوره نظامی وجود ندارد. به نوشته مرحوم وحید دستگردی « در این دو بیت، هرچند به ابیات نظامی شباهت تام دارد و زبان همان زبان است، امّا در نسخ کهنسال ما این دو بیت نیست» (وحید دستجردی، ۱۳۸۵: ۱۲) البته نگارنده بر خلاف سخن مرحوم وحید، معتقد است که اتفاقاً زبان شعری سراینده این دو بیتِ الحاقی، به کلّی از لحن سروده‌های وزین نظامی فاصله دارد و هیچ شباهتی به زبان نظامی ندارد.
۲ ـ با الحاقی دانستن ابیات دوّم و سوّم و حذف آنها، ارتباط بیت اوّل و چهارم، بیش از پیش آشکار می‌شود. به عبارتی، صورت صحیح ابیات و توالی آنها ـ همان طور که در نسخه مرحوم وحید نیز آمده ـ چنین است:
نظامی ز گنجینه بگشای بند
گرفتاری گنجه تا چند چند
برون آر اگر صیدی افکنده‌ای
روان کن اگر گنجی آکنده‌ای
«این دو بیت، کمال ارتباط معنوی و لفظی را با هم دارند و صاحب ذوق سلیم می‌داند که جای دو بیت قم و تفرش، در میان این دو بیت نیست» (وحید دستگردی، ۱۳۸۵: ۱۲).
۳ ـ در روزگار نظامی، به آبادی معروفی که اینک نام آن را «تفرش» می‌نویسند، «طَبرِس» می‌گفتند. واضح‌ترین دلیل از کتاب «راحه الصدور» ابوبکر راوندی است که به سال ۵۹۹ (اواخر عمر نظامی) تألیف شده و در دو جا (صفحات ۳۰ و ۳۹۵) نامِ این شهر را «طبرس» ضبط کرده است. اگر حدس و نتیجه تحقیق من درست باشد، نخستین جایی که کلمه تفرش را می‌توان یافت، در قرن هشتم و کتاب نزهه القلوب حمدالله مستوفی است که حدود دویست سال پس از نظامی تألیف شده است. هیچ بعید نیست که این دو بیت الحاقی نیز در همین دوره ساخته شده باشد.
۴ ـ سعید نفیسی بر مبنای یک دلیل روشن تاریخی می‌نویسد: «دهی به نام «تا» را تاکنون در هیچ جای ایران و در هیچ کتابی نیافته‌ام» (نفیسی، بی‌تا: ۷)بنابراین اصلا در ایران دهی به نام “تا ” وجود ندارد که نظامی را به آنجا منسوب کنیم.
کوتاه سخن درباره زادگاه نظامی این است که محل تولّد این شاعر بزرگ را جز یکی ـ دو تن از تذکره‌نویسان و اخیراً مقلدان ایشان، اغلب محققان و مورخان قدیم و جدید ایرانی و غیرایرانی، در گذشته و حال، شهر معروف گنجه دانسته‌اند.
به قول مرحوم دکتر زرین‌کوب«انتساب نظامی به شهر قم، بی‌شک اختراع نسخه‌نویسان و تذکره‌پردازان متأخّر است و در آثار خود او، هیچ چیز آن را تأیید نمی‌کند».
