«ربع رشیدی» در مسیر جهانی شدن

بزرگنمایی تصویر

به گزارش آذر صبح،  پس از امضای تفاهم نامه چهارجانبه توسط میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی آذربایجان شرقی،شهرداری تبریز، دانشگاه هنر اسلامی و موسسه باستان‌شناسی آلمان، فصل سوم کاوش ها در مجموعه شهرک دانشگاهی تاریخی «ربع رشیدی» تبریز به تازیگی توسط کاوشگران ایرانی و بین المللی آغاز شده است.

مجموعه تاریخی شهرک دانشگاهی ربع رشیدی در سال ۱۳۵۴ شمسی با شماره ۹۴۳ در فهرست آثار ملی کشورمان به ثبت رسیده است؛ همچنین وقف نامه «ربع رشیدی» یکی از معدود آثار ایرانی ثبت شده در فهرست میراث یونسکو است.

در ۲ فصل کاوش های انجام شده در شهرک تاریخی دانشگاهی ربع رشیدی، باقیمانده آثاری از دوران ایلخانی، کشف و مشخص شد که کاشیکاری های زیبای مسجد کبود که آن را به نام «فیروزه اسلام» در جهان معرفی کرده است، ریشه در فعالیت کارگاه های سفال و کاشی سازی ربع رشیدی دارد.

این مطالعات همچنین نشان داد که آثار شهرک دانشگاهی ربع رشیدی سه متر پایین تر از سطح فعلی اراضی این سایت تاریخی و باستانی قرار دارد.

ربع رشیدی کجاست؟

خرابه های ربع رشیدی، باقیمانده شهرک علمی و دانشگاهی زمان غازان خان ایلخانی است که توسط وزیر نامی ایران – خواجه رشید الدین فضل ا… همدانی – در سال ۷۰۰ هجری قمری در شمال شرق باروی شهر تبریز در محله رشیدیه ساخته شد؛ این دانشگاه شامل چهار دانشکده در چهار طرف بود و شهرت آن به نام ربع رشیدی برگرفته از نام اربع یا عدد چهار عربی است؛ براساس مستندات تاریخی این شهر بیش از ۳۰ هزار خانه، حجره و دیگر بناهای شهری داشته است.

این شهرک در دوران اوج حیات خود، مورد مراجعه مستقیم دانشمندان معروف جهان و از جمله پزشکان و محققین یونان، رم، مصر، چین و دیگر ممالک آن روز آسیا و اروپایی قرار می گرفت.

بر اساس منابع تاریخی، محله رشیدیه یا رشیدآباد دارای سه بخش ربع رشیدی، ربظ و شهرستان بوده است؛ شهرستان شامل باغات و نهرهای شهر، ربظ محله مسکونی و بناهای عام المنفعه مثل مسجد، حمام و بازار  و ربع رشیدی محل بناهای دانشگاهی، مسجد زمستانه و تابستانه و حوزه های علوم اسلامی بوده است؛ دانشکده پزشکی، کتابخانه بسیار بزرگ و مقبره خود خواجه رشید که از آن به عنوان جفت گنبد سلطانیه نام برده می شود، در ربع رشیدی وجود داشت.

خواجه رشیدالدین در سال ۷۱۸ هجری قمری و در زمان سلطان ابوسعید ایلخانی کشته و جنازه او در مقبره اش دفن می شود؛ پس از وی ربع رشیدی روبه ویرانی می نهد، سپس پسرش خواجه غیاث الدین تلاش می کند، دوباره ربع رشیدی را آباد کند، اما وی نیز به سرنوشت پدر مبتلامی شود.

در دوران صفوی و در سال ۱۰۱۹ هجری قمری (شاه عباس بزرگ) برای جلوگیری از حمله عثمانی، یک قلعه از مصالح شنب غازان خان (مقبره غازان خان) و گورستان های تاریخی تبریز و مصالح ربع رشیدی برای حاکم تبریز ساخته می شود؛ بنایی که امروزه از آن به عنوان قلعه رشیدی یاد می شود، همان قلعه دوران صفوی است و تا پیش از کاوش های امسال باستان شناسان هیچ نشانی از معماری دوره ایلخانی در این محوطه کشف نشده بود.

ثبت جهانی وقف نامه ربع رشیدی، سرآغازی برای احیای یک شهرک دانشگاهی ۷۰۰ ساله

وقف نامه این مجتمع در خردادماه ۱۳۸۶ در نشستی که از ۲۱ تا ۲۵ خرداد در یونسکو برگزار شده، به همراه شاهنامه بایسنقری در فهرست میراث مستند این سازمان ثبت شد.

از آذر ماه سال ۱۳۸۱ شعبه بنیاد ایران شناسی در آذربایجان شرقی مامور بررسی وقفنامه ربع رشیدی گردید و معلوم شد که وقفنامه ربع رشیدی فراتر از یک وقفنامه معمولی بوده و در واقع یک نظامنامه دقیق و مفصل تشکیلاتی و برنامه ریزی شده در زمینه های مدیریت آموزشی ، برنامه ریزی شهری و مسائل انگیزشی و رفاهی برای یک شهر دانشگاهی است که اولا در هر زمانی قابل تحقق و پیاده شدن است و در عین حال سخن از مجموعه ای بسیار منظم و پیشرفته است.

اگر شواهد و مستندات تاریخی نبود، استنباط میشد که طرح ساخت شهرک دانشگاهی ربع رشیدی، یک پدیده دست نیافتنی در آنروز بوده و یا احتمالا بخشی از آن به مرحله عمل رسیده بود؛ ولی نه تنها وقفنامه به صورت گزارش گونه است و نشان میدهد که خواجه رشید الدین فضل الله پس از طراحی و احداث مجموعه آنرا نوشته، بلکه مکاتبات رشیدی و گزارش ده ها مورخ و مستشرق معروف و منظومه زیبای اوحدی مراغه ای که ربع رشیدی را از نزدیک دیده و تحت تاثیر آن شعر خود را سروده، حاکی از تحقق چنین مجموعه عظیمی تحت تاثیر نیات اصلاحی غازان خان و اهتمام خواجه رشیدالدین فضل الله بوده است.

در بهمن ماه ۱۳۸۱ در جریان سفر دکتر حبیبی، دفتر مطالعات ربع رشیدی در شعبه ایران شناسی استان آذربایجان شرقی تاسیس و با مساعدت مالی و تجهیزاتی استانداری کار خود را با ۲ هدف ۱) گرد آوری کلیه منابع ، اطلاعات و تحقیقات انجام یافته در مورد ربع رشیدی و ۲) جمع بندی و ارائه یک تصویر روشن جهت فرضیه سازی برای احیاء مجموعه، آغاز کرد.

نکته حایز اهمیت  این است  که ربع رشیدی هنوز هم موضوع مطالعات محافل علمی دنیاست و مسئول شعبه ایران شناسی چین که مقاله ای با عنوان «نقش خواجه رشید الدین در گسترش چین شناسی» در همایش ایران شناسی در خرداد ۱۳۸۱ ارائه نمود، اظهار کرد که پرونده مطالعات ربع رشیدی در این مرکز همواره گشوده است.

بسه سال قبل نیز در مجله اوقاف کشور کویت ، یک مقاله ۲۷ صفحه ای در مورد ربع رشیدی ترجمه و به چاپ رسید و در سال ۲۰۰۲ ، پایان نامه فوق دکترای خانم بیرگیت هوفمن در کشور آلمان در مورد ربع رشیدی در قالب کتاب منتشر شده و ترجمه آن توسط خانم بحرالعلومی از سوی کتابخانه مجلس شورای اسلامی زیر چاپ می باشد.

مشارکت موسسه باستان شناسی آلمان در کاوش های ربع رشیدی

۱۹ مهرماه ۱۳۹۵ بود که خبر مشارکت موسسه باستان شناسی آلمان در کاوش های باستانشناسی مجموعه تاریخی شهرک دانشگاهی ربع رشیدی در رسانه های آذربایجان شرقی منتشر شد که نشان از جایگاه بین المللی این مجموعه ارزشمند داشت.

در واقع امضای تفاهم نامه سه جانبه میان موسسه باستان شناسی آلمان با سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و دانشگاه هنر اسلامی تبریز در زمینه انجام مطالعات میراث فرهنگی ایران، سرآغاز انجام کاوش های باستان شناسی در ربع رشیدی بود.

در آن زمان اعلام شد که موسسه باسنا شناسی آلمان در راستای طرح های مطالعاتی تبریز ۲۰۱۸ و بحث پروژه های راهبردی مجموعه تاریخی ربع رشیدی با ارسال کارشناسان متخصص و صاحب نظر در حوزه باستان شناسی و زمین شناسی برای پیشرفت روند مرمتی این پروژه این اداره کل را همراهی می کند.
استفاده از روش های نوین و فن آوری های روز و تجربه های کارشناسان متخصص در امر احیا و مرمت آثار تاریخی توسط کارشناسان موسسه باستانشناسی آلمان در فصل سوم کاوش های باستاشناسی ربع رشیدی از جمله دستاوردهای امضای تفاهم نامه فوق الذکر بود که گفته می شود موجب تسریع در روند احیای این مجموعه به عنوان یکی از زیباترین و باشکوه ترین آثار تاریخی به جا مانده در ایران خواهد شد.
با این نگاه بود که آبان ماه ۱۳۹۵ «سمپوزیم باستان سنجی» با حضور هئیت آلمانی در محل دانشگاه هنر اسلامی تبریز به منظور آماده سازی مقدمات پروژه مرمتی مجموعه تاریخی ربع رشیدی به عنوان نخستین دانشگاه جهان برگزار  شد.
همان زمان مدیرکل مؤسسه باستانشناسی آلمان در جریان بازدید از مجموعه تاریخی، فرهنگی ربع رشیدی در جریان آخرین یافته های کاوش های باستان شناسی محوطه ربع رشیدی قرار گرفت تا به این ترتیب طرح مرمت و احیای شهرک دانشگاهی ۷۰۰ ساله ربع رشیدی وارد مرحله کاوش شود که این روند تا به امروز با حضور باستان شناسان آلمانی ادامه داد.

هزینه کرد ۵ میلیارد تومانی برای کاوش های باستانشناختی در ربع رشیدی

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی آذربایجان شرقی در  این ارتباط به ایرنا گفت: احیای دانشگاه باستانی ربع رشیدی با بیش از ۷۰۰ سال قدمت، یکی از مطالبات مردم تبریز و آذربایجان بود که با انتخاب تبریز از طرف سازمان کشورهای اسلامی به عنوان پایتخت گردشگری کشورهای اسلامی در سال ۲۰۱۸، این طرح در ردیف طرح های ملی قرار گرفت.

مرتضی آبدار از تخصیص و هزینه کرد ۲۵ میلیارد ریال اعتبار برای کاوش در محوطه شهرک دانشگاهی ربع رشیدی در سال گذشته خبر داد و افزود: امسال نیز همین میزان اعتبار برای ادامه کار اختصاص یافته است.

وی افزود: مدیریت پژوهشی میراث فرهنگی آذربایجان شرقی و پژوهشگاه ملی میراث فرهنگی کشور بر اقدامات باستان شناسی در این مجموعه نظارت دارد.

وی با بیان اینکه فصل اول و دوم کاوش‌های مجموعه ربع رشیدی با حضور باستان شناسان آلمانی، سال گذشته به اتمام رسید، اظهار کرد: فصل سوم کاوش‌ها در این مجموعه نیز تا پایان سال جاری به اتمام می رسد و دو فصل پایانی کار نیز در سال آینده آغاز می‎شود.

مدیرکل میراث فرهنگی،گردشگری و صنایع دستی آذربایجان شرقی از ثبت ملی محدوده تاریخی مجموعه ربع رشیدی به عنوان پایگاه ملی خبر داد و افزود: ۹۰ درصد از آزادسازی‌ ابنیه‌‎ای که از گذشته‌ در محوطه این مجموعه تاریخی ساخته شده بود، انجام شده و در مالکیت اداره کل میراث فرهنگی استان قرار دارد.

آبدار افزود: تاکنون افزون بر ۲۰ میلیارد تومان اعتبار برای تملک اراضی محدوده شهرک دانشگاهی ربع رشیدی که ساخت و ساز شهری در آنها نجام گرفته، هزینه شده است.

وی همچنین از تاسیس اولین بانک سفال و کاشی کاری در محوطه این مجموعه با همکاری اداره کل میراث فرهنگی آذربایجان شرقی و شهرداری منطقه یک تبریز خبر داد.

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی آذربایجان شرقی خاطرنشان کرد: تاسیس کارگروه بین‌المللی میراث مکتوب ربع رشیدی، متشکل از متخصصان و پژوهشگران ایرانی و بین‌المللی و تدوین نسخه‌های مکتوب شناسایی شده نیز از دیگر اقدامات در راستای حفظ میراث مکتوب این مجموعه به شمار می‎آید.

وی یادآوری کرد: تلاش می‎شود در برنامه‌های آتی راهکاری نیز برای بازدید گردشگران داخلی و خارجی از مجموعه تاریخی شهرک ربع رشیدی ارائه شود.

شهرک دانشگاهی ربع رشدی تبریز در قرن هشتم و به همت خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی، وزیر غازان خان و یکی از دانشمندان و نویسندگان برجسته آن عصر در شمال شرق تبریز بنیان نهاده شد که در آن به هفت زبان زنده دنیا تدریس می‎شد؛ عرصه مجموعه ربع رشیدی تبریز ۱۳ هکتار است./ ایرنا