یکشنبه, ۱۳ مهر ۱۴۰۴ / ۱۹:۵۰:۲۹
“مراغه” فقط برج ندارد، بافت تاریخیِ این شهر قدیمی در آذربایجان شرقی هم نیاز به توجه دارد، توجهی که ابتدا با انجام مطالعات باستانشناسی گره خورده، اما گفته می‌شود این شهر نه تنها هنوز کمبودها در تکمیل مستندات باستان‌شناسی‌اش را برطرف نکرده، بلکه در گیرودار طرح ساماندهی برج‌های گنبدی و پروژه‌های ساخت‌وساز جدید در حریم مجموعه گنبدهاست.
به گزارش آذر صبح، در نخستین روزهای سال خبر رسید بیل‌های مکانیکی و جرثقیل‌ها در فاصله یکصد متری «برج مقبره‌های کبود و مدور» مراغه در آذربایجان شرقی، قرار است «طرح ساماندهی محوطه برج کبود و مدور» را اجرائی کنند، طرحی که حتی محمدحسن طالبیان، معاون میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری هم در نامه‌ای به رئیس پژوهشگاه میراث‌فرهنگی نسبت به ادامه‌دار بودنش ابراز نگرانی کرده و خواسته بود تا نخست مطالعات باستان‌شناسیِ حریم این برج‌های تاریخی انجام شود.
از سوی دیگر به دنبال گذشت حدود ۴۰ سال از آخرین پوششی که روی گنبد این دو برج نصب شده بود، ساماندهی آنها از سوی میراث فرهنگی مراغه در دستور کار قرار گرفت، اقدامی که در قدم نخست باید اصلاح سقف و پوشش گنبد کبود را اجرائی می‌کرد.
اما در ادامه‌ی کار یکی از کارگرانِ پیمانکارِ این پروژه در این عملیات، از پتک استفاده می‌کند، اقدامی که میراث فرهنگی بلافاصله آن را متوقف می‌کند و حتی در اعتراض به آن، پیمانکار را اخراج می‌کند. قضیه برای برج‌های مراغه به همین جا ختم نمی‌شود، بار دیگر خبر رسید که نه تنها قرار است بار دیگر از بتون برای سقف‌های این دو گنبد تاریخی استفاده شود، بلکه مغازه‌هایی که در طرح ساخت‌وساز در حریم درجه دو این محوطه‌ی تاریخی از بیش از ۳۰ سال پیش آغاز شده بود، حالا به راحتی درهای‌شان را به روی این محوطه‌ی تاریخی باز می‌کنند.
مستندات باستانشناختی در مراغه باید تکمیل شوند
سعید ستارنژاد – باستان‌شناس – در توضیح وضعیت تاریخی این محوطه‌ی تاریخی، از لزوم توجه به این محوطه تاریخی به ایسنا می‌گوید.
او اظهار می‌کند: شهرستان مراغه، در دامنه‌های جنوبی کوه سهند به لحاظ اقلیمی و هم از نظر توپوگرافی و عوارض زمین از موقعیت مناسبی برای شکل‌گیری و گسترش یک شهر برخوردار بوده است؛ به همین دلیل، با توجه به شواهد باستانشناختی، سکونت در این منطقه از ادوار پارینه‌سنگی قدیم آغاز و به طور مستمر ادامه داشته تا به شکل‌گیری شهر مراغه منجر شده است.
وی هرچند مراغه را از نظر تاریخی یکی از شهرهای کهن ایران میداند، اما تاکید می‌کند: هنوز از نظر باستانشناسی نسبت به این شهر بی‌توجهی می‌شود، بر این اساس یکی از معضلات موجود در زمینهی گاه‌نگاری شهر مراغه، کمبود مستندات باستانشناختی است.
او آغاز این معضل را از آن‌جایی میداند که هیچ برنامه باستانشناسی با هدف لایه‌نگاری و گاه‌نگاری در این شهر انجام نشده و معدود برنامه‌های باستانشناسی مانند کاوش در محوطه رصدخانه و انجام گمانههای باستانشناختی در دو برج کبود و مدور در سطح شهر به اجرا درآمده‌اند.
وی تاکید می‌کند: بر همین اساس، به منظور دستیابی به توالی دورههای تاریخی و گاه‌نگاری بافت تاریخی شهر مراغه برنامه کاوش به صورت علمی و سیستماتیک در محوطه برجمقبرههای کبود و مدور لازم الاجراست.
شواهد دوران صدراسلام در مراغه هنوز شناسایی نشده‌اند
او با بیان این‌که بر اساس متون تاریخی شهر مراغه از اوایل دوره اسلامی برج و باروی گِلی داشته و از اهمیت بالایی برخورداربوده است، بیان می‌کند: این شهر در چند دوره تاریخی به عنوان مقر حکومتی انتخاب شده است. بر همین اساس به دلیل نبود برنامه کاوش باستانشناسی در بافت تاریخی این شهر هیچگونه آثار و شواهدی از دوران صدر اسلام و حتی دورههای تاریخی و پیش از تاریخ در هسته مرکزی شهر شناسایی نشده است.
ستارنژاد تاکید می‌کند: این در حالی است که بر اساس مطالعات انجام شده در بافت تاریخی شهر، هسته اصلی مراغه در دوره سلجوقی و ایلخانی در محدوده برج مقبره‌های کبود و مدور قرار داشت و در محدوده چند صد متری این برج مقبرهها حمام، مدرسه و مسجد (محله اتابک) بود که با رجوع به اسناد مکتوب تاریخی باقی مانده مانند «تجارب السیف» در داخل مدرسه‌ی اتابک مراغه پنج گنبد وجود داشت که بتدریج در دورههای صفوی و قاجار با گسترش شهر در چهار جهت اصلی شاهد شکل‌گیری بناهای جدید روی بافت سلجوقی – ایلخانی هستیم.
او می‌افزاید: به طوری که مطابق با نوشته «اوژن اوبن» فرانسوی در اوایل قرن ۲۰ میلادی در مجاورت برج مقبره کبود مسجد تاریخی حجت الاسلام (محل فعلی مسجد شهدا) قرار داشت. در گمانههای باستانشناختی باستان‌شناسان در حریم کبود مدور شواهدی از بقایای چند برج مقبره و پی دیوارهای سنگ چین نمایان شد. همچنین در عملیات گود برداری عمیق در فاصله چند متری این آثار در سال ۱۳۹۵ آثار و لایه‌های مختلف باستانشناختی شناسایی شد، بنابراین محوطه دارای لایه‌های باستانشناختی است و ضرورت و تسریع در انجام پژوهش باستانشناختی را می‌طلبد.
ساخت‌وسازها در حریم برج‌ها، دومین برج قدیمی مراغه را تحت‌الشعاع قرارداده
این باستان‌شناس و فعال میراث‌فرهنگی مراغه، قدیمی ترین مدارک در ارتباط با گنبد کبود را چندین عکس و نوشته از رابرت بایرن، عبدالحسین فرمانفرما، اوژن اوبن و سایر جهانگردان میداند و می‌گوید: در سال ۱۹۳۴ میلادی آندره گدار در یک بررسی مقالهای با عنوان آثار مراغه تنظیم و منتشر کرد که اطلاعات خوبی در رابطه با این آثار دراختیار قرار می‌داد. این برج مقبرهها از نظر مطالعات هنر و معماری بسیار حایز اهمیت هستند و در آنها سیر تحول خطوط، نقوش چلیپایی، آجرکاری و حتی گچبری را می توان مورد مطالعه قرار دارد. اما متاسفانه اقدامات چند سال اخیر در حریم این آثار، زیبایی و عظمت برج مقبرهها را تحت شعاع قرار داده است.
وی در ادامه به ورود پژوهشگاه میراث فرهنگی به اتفاقات اخیر در این محوطه‌ی تاریخی اشاره می‌کند و می‌گوید: هر چند یکی از باستان‌شناسان پژوهشکده باستانشناسی از محوطه و اقدامات گودبرداری با ماشین‌آلات سنگین در جوار برج‌های تاریخی بازدید و محوطه را بررسی کرد و بر اساس شواهد موجود از لایه‌های تاریخی محوطه بر لزوم انجام پژوهش‌های باستانشناختی تاکید کرد، اما با گذشت چند ماه از آن حضور، هنوز هیچ پژوهش باستانشناختی در محوطه انجام نشده و فقط اقداماتی برای محوطه‌سازی و پوشش سقف برج مقبره کبود در حال اجراست.
اپیدمی ساخت‌وساز در بافت تاریخی مراغه
وی انجام اقدامات انجام شده در عرصه‌وحریم به خصوص حریم منظری برج‌های مراغه را گودبرداری غیر اصولی در بافت تاریخی مراغه میداند و می‌گوید: تخلفاتی نیز در ساخت‌وساز به وی‍ژه در نماسازی وجود دارد که به موضوعی کاملاً مشهود در شهر مراغه تبدیل شده و هر روز شاهد گسترش این اپیدمی هستیم.
او بیان می‌کند: هر منطقه با توجه به فرهنگ، آداب و سنن، جغرافیا و گویش خاص خود، سه نوع میراث ارزشمند فرهنگی، معنوی و طبیعی دارد، در این میان بافت تاریخی شهر مراغه معماری خاص خودش را دارد که از دوره سلاجقه و بعدها ایلخانی و با مصالح بومی و به تبعیت از اقلیم شکل گرفته و دارای ویژگی‌های متاثر از فرهنگ و آداب و سنن منطقه آذربایجان در قرون متمادی است، اما متاسفانه نامتجانس‌ترین نوع ساخت و ساز در بافت تاریخی کبود و مدور که به هیچ وجه از نظر نما، فرم، ترکیب معماری و مصالح، تابع و هماهنگ با اقلیم نبوده و هیچ شباهتی با هویت، اصالت و ویژگی‌های بافت تاریخی این شهر و این محوطه تاریخی ندارد.
وی بیان می‌کند: بعد از اعتراض‌های دوستداران میراث فرهنگی شهرستان و حضور کارشناسان میراث فرهنگی جای امیدواری بود که دست‌کم نمای سنتی (اجرای آجرهای سنتی) در نمای پاساژ تجاری کبود اجرا شود اما متاسفانه شاهد اجرای تنها چند لایه اجر در نمای فوقانی پاساژ هستیم، اخیرا نماسازی‌های متنوع و غیر ایرانی و غیر بومی و با مصالح ناهماهنگ در بدنه‌سازی پاساژ بدون در نظر گرفتن اصول کارشناسی در حال اجراست.
او تاکید می‌کند: برج مقبره‌های کبود و مدور یکی از ارزشمندترین بناهای تاریخی هستند که باید هرچه سریع‌تر وضعیت آنها مشخص شود، به خصوص با نزدیک شدن به فصل‌های سرد و بارانی سال و وجود آبهای زیرزمینی احتمال نشست پی این آثار بسیار وجود دارد، بنابراین بیم آن می‌رود که مانند برج مقبره گوی برج مراغه که در فهرست آثار ملی ثبت شده بود و به دلایل مختلف تخریب شد، هیچ اثری از این برج‌ها نیز باقی نماند.
