شیخ محمد خیابانی که بود؟ + تصاویر

«شیخ محمد خیابانی» در سال ۱۲۹۷ هجری قمری مطابق با ۱۲۵۸ هجری شمسی و برابر با ۱۸۸۰ میلادی در خامنه از توابع شهرستان شبستر( ۷۰ کیلومتری تبریز، مرکز استان آذربایجان شرقی) به دنیا آمد. پدرش «حاج عبدالحمید» در پتروفسک از شهرهای قفقاز به تجارت مشغول بود و محمد تحصیلات ابتدایی خود را در زادگاه خود گذراند.

به گزارش آذر صبح به نقل از ایسنا، محمد سپس به پتروفسک رفت و در تجارتخانه پدرش به کار پرداخت. وی مدتی بعد به ایران بازگشت و در تبریز به تحصیل علوم دینی روی آورد و فقه و اصول را از «حاجی میرزا ابوالحسن آقا انگجی» فراگرفت. محمد برخلاف دیگر طلاب که به فراگیری فقه و اصول قناعت می‌کردند، ریاضیات، حکمت، طبیعیات، تاریخ و ادبیات را نیز آموخت و در اندک مدتی به مدارج علمی نائل شد و در مدرسه طالبیه تبریز به تدریس پرداخت.

وی در سال ۱۳۲۵ قمری با دختر آیت‌الله سید حسین پیشنماز خامنه‌ای (جد مقام معظم رهبری) ازدواج کرد و پس از وفات ایشان، در مسجد جامع به جای وی نماز اقامه می‌کرد.

پس از به توپ بسته شدن مجلس شورای ملی، اداره امور در تبریز مختل و انجمن ایالتی تبریز برای به‌سامان کردن امور برپا شد که خیابانی از منتخبان آن بود. در همین ایام شیخ محمد خیابانی از طرف انجمن مذکور و برای مذاکره و جلوگیری از خونریزی، همراه عده‌ای به محل اقامت عین‌الدوله قاجار اعزام شد که نتیجه‎‌ای در بر نداشت.

پس از فتح تهران و تشکیل مجلس دوم، خیابانی به نمایندگی مجلس انتخاب شد. در پی اولتیماتوم روسیه به دولت ایران در سال ۱۳۲۹ قمری، وی در مخالفت با آن در مجلس سخنرانی کرد و پس از آن که دولت «صمصام السلطنه» اولتیماتوم را پذیرفت و مجلس را بست، به مخالفت خود ادامه داد و در پی دستگیری نمایندگان مخالف، راهی قفقاز شد و چندی را در پتروفسک گذراند. خیابانی پس از مدتی به تبریز بازگشت ولی به سبب آن که تبریز در اشغال روس‌ها بود و فعالیت سیاسی امکان نداشت، به تجارت روی آورد.

پس از انقلاب ۱۹۱۷روسیه، زمینه برای فعالیت‌های سیاسی آزادی‌خواهان فراهم شد در همین ایام و به سال ۱۳۳۵قمری روزنامه تجدد توسط شیخ محمد خیابانی در تبریز منتشر شد.

پس از انعقاد قرارداد ۱۹۱۹ در دولت «وثوق الدوله» که احساسات عمومی و ملی بر ضد این قرارداد برانگیخته شد بود، هواداران خیابانی در رجب ۱۳۳۸ برابر با فروردین ۱۲۹۹ در تبریز قیام کردند. پس از آن خیابانی در نطق‌های روزانه خود اصول کلی و اهداف قیام را برای هواخواهان خود بازگو می‌کرد.

“گارد ملی”

یکی از اقدامات شیخ محمد خیابانی، تشکیل نیروی نظامی بنام گارد ملی متشکل از صنعتگران، برزگران و تجار کوچک بود. گارد ملی یا گارد تجدد که به دلیل علاقه ویژه‌ خیابانی به این نیرو در میان مردم به گارد خیابانی معروف شده بود زیر نظر افسران پلیس نظمیه در عالی قاپو آموزش می‌دیدند، قبلا شیخ محمد خیابانی در نظر داشت، سرگرد خلبان «محمد تقی‌خان پسیان» را که در آن زمان در تهران اقامت داشت به فرماندهی گارد ملی انتخاب کند، بنابراین از «اسماعیل امیرخیزی» می‌خواهد که کلنل «محمد تقی‌خان پسیان» را در جریان امر گذارد و نظر وی را جویا شود.

“جمعیت نشر معاف”

شیخ محمد خیابانی معتقد بود: “یک ملت نمی‌تواند بدون معارف آزادی خود را محفوظ دارد”، بنابراین آموزش و پرورش کودکان اجباری اعلام شد. وی در این باره چنین می‌گوید: “تعلیمات اجباری یکی از مواد اساسی مرام‌نامه ما است. ما این کار را تا حدی به شکل رسمی و قانونی درآوردیم.”

در عصر نهضت آزادیستان انجمنی با نام «جمعیت نشر معاف» فعالانه به منظور باسواد کردن کودکان و نوجوانان به کار پرداخت. این جمعیت در کنار ایجاد مدارس، کتابخانه‌ها و قرائت‌خانه‌ها در زمینه‌ی تئاتر و نمایش نیز دست به دست به اقدامات مهمی زد. ساختمان «دبیرستان فردوسی» فعلی تبریز که قبلا دبیرستان دخترانه آمریکائیان در آنجا قرار داشت و در زمان نهضت خالی بود و به دستیاری و همت خیابانی به حیطه تصرف اداره فرهنگ درآمد.

“آزادیستان”

آزادیستان، نشریه ادبی و فرهنگی‌ بود که به سردبیری «تقی رفعت» در تبریز انتشار می‌یافت انتشار مجله آزادیستان مورد استقبال دیگر محافل فرهنگی مترقی و آزاد‌اندیشان نیز قرار گرفت و خبر تولد آن به عنوان یک خبر مهم فرهنگی در اغلب روزنامه‌های آن عصر از قبیل روزنامه تجدد (تبریز)، صدای تهران، رعد، رهنما، گلشن منتشره در تهران، تازه بهار مشهد، ادب، گلا زرد و فرهنگ رشت و در روزنامه‌های اصفهان و شیراز درج گردید.

آزادیستان بیشتر یک مجله ادبی بود و به منظور رواج تجدد در ادبیات و نشر فرهنگ انقلابی و مترقی منتشر می‌شد.

خیابانی در طول عمر شش ماهه نهضت و چندین بار در ضمن سخنرانی‌های خود در مقابل هزاران نفر با صدای رسا اعلام کرد بود: “هدف قیام ما عظمت ایران است و آذربایجان جزء لاینفک ایران وایران جزء لایتجزای آذربایجان می‌باشد”. او همواره بر استقلال قیام از قوای بیگانه تاکید داشت و استمداد از نیرو‌های خارجی را به شدت نفی می‌کرد.

با انتخاب «مخبرالسلطنه» به عنوان والی تبریز، وی مامور سرکوب قیام شده و به تبریز آمد. چند روز پس از استقرار والی جدید در تبریز، به دلیل یورش قزاق‌ها به خانه خیابانی، وی ناچار شد از راه پشت بام خود را به کوچه رسانده و به خانه همسایه و دوستش «حاج شیخ حسنعلی میانجی» پناه برد و روز بعد قزاق‌ها به خانه حاج شیخ هجوم آوردند و شیخ محمد خیابانی را که در زیرزمین این خانه مخفی شده بود، به شهادت رساندند و آنگاه پیکر بی‌جان و خون‌آلود وی را از خانه بیرون آورد و به عالی‌قاپو نزد «مخبرالسلطنه» بردند.

پس از کشته شدن خیابانی، خانواده‌اش به تهران مهاجرت کردند و پیکرش را که به طور موقت در گورستان امامزاده سید حمزه تبریز دفن شده بود در سال ۱۳۵۱ به تهران انتقال داده و در صحن حضرت عبدالعظیم حسنی به خاک سپردند.

بر اساس گزارش ایسنا، نمایشگاه تصاویر و اسناد تاریخی با عنوان “شیخ محمد خیابانی” در نود و هشتمین سالگرد شهادت وی در خانه موزه “شیخ محمد خیابانی ” با هدف بزرگداشت یاد و نام این مبارز در تبریز تا ۲۰ مهر در حال برگزاری است.