سه شنبه, ۸ مهر ۱۴۰۴ / ۰۷:۲۹:۳۳
سرزمین آذربایجان و در راس آن شهر تبریز به نوعی پرچمدار سنت حسنه وقف در حوزه علم و فناوری بوده، یعنی حدود ۸۰۰ سال پیش در شهر تبریز، مجتمع علمی، فرهنگی و تاریخی معروف و عظیمی تحت عنوان «ربع رشیدی » به دستور خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی، وزیر دانشمند و مدبر عصر مغول ساخته شد، که اکثر امور این مرکز با درآمد وقف اداره می‌شد.
به گزارش آذر صبح، در دهه وقف قرار گرفته‌ایم که روز ۲۲ آبان هشتمین روز از این دهه به عنوان «وقف، صیانت از موقوفات» نامگذاری شده است، به بهانه این روز در تحلیل و گزارشی می‌خواهیم به حال روز این روزهای بزرگترین موقوفه جهان یعنی«ربع رشیدی» بپردازیم که در روزگار عصر خویش ممتازترین موسسه موقوفه و بزرگترین و مهم‌ترین مرکز علمی، فرهنگی و مدنی برای دانشمندان دنیا به شمار می‌رفت که قطع به یقین چراغ هدایت ایرانیان و سایر ملت‌های دیگر هم بوده است که امروزه فقط از این بنای تاریخی و ارزشمند جهان اسلام در دوره ایلخانی تلی خاک و چند ستون باقی‌مانده است.
با این وجود در این میان آن چه مشخص است اینکه نامگذاری روزهای دهه وقف در سال‌جاری به نام« وقف، صیانت از موقوفات، تجلیل از واقفان» و « وقف، توسعه علم و فناوری و حمایت از نخبگان» نشان از اهتمام و توجه ویژه دستگاه‌ها، نهادها و دست‌اندرکاران ذی‌ربط برای توسعه و ترویج دوباره این سنت حسنه الهی در کشورمان است که حدود ۸۰۰ سال پیش در خطه آذربایجان پایه‌گذاری شده است.
اولین موقوفه جهان؛ از متن تا حاشیه
البته نباید فراموش کرد، سرزمین آذربایجان و در راس آن شهر تبریز به نوعی پرچمدار سنت حسنه وقف در حوزه علم و فناوری بوده، یعنی حدود ۸۰۰ سال پیش در شهر تبریز، مجتمع علمی، فرهنگی و تاریخی معروف و عظیمی تحت عنوان «ربع رشیدی » به دستور خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی وزیر دانشمند و مدبر عصر مغول ساخته شد که اکثر امور این مرکز با درآمد وقف اداره می‌شد.
به بیان دیگر، با توجه به این ظرفیت‌ها و واقعیت‌ها تاسیس ربع رشیدی از سوی خواجه رشیدالدین در شهر اولین‌ها به دور از انتظار هم نبوده است. حال آنچه در این خصوص حائز اهمیت است، اینکه محوطه تاریخى ربع رشیدی و وقف‌نامه آن در سال‌های ۱۳۵۴و ۱۳۸۶ به ترتیب در فهرست آثار ملى کشور و میراث مستند یونسکو به ثبت رسیده ولی به نظر می‌رسد، بعضی نامهربانی ها باعث شده این اثر تاریخی و ارزشمند جهان اسلام بعد از ثبت و گذشت ۴۳ سال در کشورمان و ۱۱ سال در یونسکو همچنان در مهجوریت مانده و این اثر همچنان در انتظار اقدامات اجرایی و راهبردی مسوولان و دوستداران علم، تاریخ و میراث فرهنگی در سراسر دنیا باشد.
ناگفته نماند، این بنا نماد بیداری اسلامی و تمدن اسلامی در دوران قرون وسطی است و احیا و باز‌آفرینی آن نشانه‌ای از پرچمداری اسلام بر بام علم و دانش است و از این رو ضروری است دستگاه‌ها و مسوولان ذی‌ربط بیش از این‌ها برای صیانت و احیای آن تلاش کنند.
بدون تردید باید گفت که بنا به نوشته مورخان و گزارش‌های سیاحان خارجی بخش‌هایی از این موقوفه تا عصر صفویه و حتی دوره قاجار پا برجا بود. ولی در حال حاضر جز دیوار استحکاماتی، پایه و برج‌ها چیزی از آن باقی‌نمانده و بیشتر زمین‌های آن به موسسات و اماکن مسکونی تبدیل شده است.
روزگار ناخوش ربع رشیدی در سر ایران
بر این اساس، به واسطه ارزش و اهمیت همین وقف‌نامه است، که این سند در سال ۱۳۸۶در فهرست حافظه جهانی سازمان علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) به ثبت می‌رسد. حالا حرف حسابی که در این زمینه باقی‌می‌ماند، اینکه تاریخ و تمدن ملت ایران در عرصه‌های مختلف نقطه عطفی برای جوامع بشری بوده که جهانیان هم به این مسئله اذهان دارند، ولی متاسفانه ما کمتر به قدر داشته‌های خویش می‌بالیم و افتخار می‌کنیم و با بی‌توجهی باعث فراموش شدن آنها می‌شویم.
بدون شک آنچه در این راستا اهمیت دارد حفظ این دستاوردها و احیای فرهنگ، تاریخ و تمدن پر‌افتخار و طولانی گذشته ملت ایران در زمینه‌های مختلف است که نمونه بارز آن نقش و جایگاه ربع رشیدى به عنوان بزرگترین و ارزشمندترین مجموعه آموزشى جهان اسلام در دوره مذکور است. از این‌رو، حفظ میراث فرهنگی برای یک ملت، پشتوانه حیات فرهنگی در آینده خواهد بود. در حقیقت پویایی و بقای تاریخ و فرهنگ در آینده، نیازمند پیوستگی میان دیروز، امروز و فردای ملت‌هاست.
از سویی احیا و باز آفرینى مجموعه عظیمی همانند ربع رشیدى با توجه به مقتضیات امروزى ملت ایران در عرصه‌های مختلف تولید علم و فناوری از آرزوهاى دوستداران تاریخ و فرهنگ این سرزمین است. چرا که ربع رشیدی جزو افتخارات کشور ماست و نباید با بی‌توجهی به آن، نسل‌های امروز و آینده را از وجود داشتن چنین مجتمع عظیم دانشگاهی، علمی و وقفی در دنیا محروم کنیم.
در همین راستا، خوشبختانه در سال‌های اخیر مقدمات کار برای احیا و بازآفرینى هویت علمى، فرهنگى و تاریخى این مجتمع آغاز شده که از جمله این کارها می‌توان به تصویب اساسنامه مجتمع علمى، فرهنگى و تاریخى ربع رشیدى در شوراى عالى انقلاب فرهنگى، رونمایی از اساسنامه احیای ربع رشیدی، تاسیس و آغاز فعالیت این مجتمع، آغاز کاوش‌هاى باستان شناسى محوطه تاریخى ربع رشیدى، جشنواره بین‌المللی ربع رشیدی، برپایی نمایشگاه نوآوری و فناوری ربع رشیدی، اعطای جایزه ربع رشیدی در حوزه فناوری‌های نوین، طرح احیاى ربع رشیدى و مقدمات ایجاد مرکز مطالعات ایلخانى … اشاره کرد که به نظر می‌رسد، این اقدامات برای شناساندن تاریخ و چهره واقعی این میراث علمی، فرهنگی و تاریخی کشورمان کافی نبوده و باید بیشتر از این‌ها روی آن سرمایه گذاری شود.
ربع رشیدی رها شده به دست حوادث روزگار
در هر حال زمانی که خواجه رشیدالدین ربع رشیدی، بزرگترین موقوفه جهان را در شهر اولین‌ها تأسیس می‌کرد، فکر این را نمی‌کرد روزگاری این مرکز گفتمان علمی میان تمدن‌ها، به این حال و روز افتاده باشد؟
این مجموعه در زمان آبادانی، بزرگترین مجتمع علمی، آموزشی و وقفی بود، به طوری که سالانه بیش از ۶ هزار دانشجو برای آموختن علوم مختلف به شهر تبریز سفر می‌کردند، در آن مجتمع دو کتابخانه وجود داشت که در یکی از آنها تنها یک هزار جلد قرآن و ۶۰ هزار جلد کتاب در انواع علوم، تواریخ و اشعار جهت مطالعه و تحقیق دانشجویان، محققان و سایر اقشار مختلف مردم نگهداری می‌شد
با این وجود، حدود ۲۰۰ قاری قرآن از کوفه، بصره و شام دائماً و به نوبت در این مرکز قرآن را تلاوت می‌کردند و ۵۰۰ فقیه و یک‌هزار طلبه در مدارس آن سکونت داشته و به کسب علم مشغول بودند و تعداد ۵۰ پزشک حاذق از کشورهای مختلف در دارالشفای آن به معالجه بیماران اشتغال داشته اند.
به عبارت دیگر ربع رشیدی در روزگار عصر خود، شهری کوچک ولی پیشرفته و تخصصی بود که در آن ۳۰ هزار خانه و ۲۴ کاروانسرا که شامل کتابخانه، مدرسه، مسجد، دارالایتام، حمام، مهمانسرا، بیمارستان، مدارس عالی و کارگاه‌های صنعتی وجود داشت، به‌طوریکه این مرکز عظیم دانشگاهی در دوران اوج حیات خویش، مورد مراجعه مستقیم و استفاده دانشمندان معروف جهان و از جمله پزشکان و محققان یونان، روم، مصر، چین و دیگر ممالک آن روز آسیا و اروپایی قرار می‌گرفت.
خواجه رشیدالدین برای تامین هزینه‌های این مرکز املاک فراوانی را در نقاط مختلف جهان از جمله ایران و بخش‌هایی از عراق، افغانستان، گرجستان، ولایت روم، آذربایجان و سوریه وقف این مرکز کرد که از محل درآمد وقف آنها برای خدمات آموزشی و علمی استفاده می‌شد.
از سوی دیگر، به استناد وقف‌نامه‌ای که از بانی آن به یادگار مانده، ربع رشیدی مرکز گفتمان علمی میان تمدن‌های روز بوده و علاوه بر زبان‌های فارسی و عربی، دروس رایج به زبان‌های ترکی، چینی، یونانی، عبری، مغولی و احتمالاً سانسکریت تدریس شده و هزاران دانشجو در آن مشغول تحصیل بوده‌اند.
در واقع آنچه در این راستا مهم به نظر می‌رسد اینکه، همان‌گونه که در دوران خواجه‌رشیدالدین ربع‌رشیدی یک شهر تخصصی و آینده‌نگر بود، امروز نیز باید به این مجموعه و ظرفیت‌های گذشته آن توجه ویژه‌ای داشته باشیم، چرا که این آثار هویت و میراث گرانقدر تاریخ کشورمان هستند و باید برای احیا، حفظ و نگهداری آن از جان و دل مایه بگذاریم و از هیچ کوششی دریغ نکنیم.
فارس
