دوشنبه, ۱۵ اردیبهشت ۱۴۰۴ / ۱۴:۳۱:۵۵
شهر تاریخی گنجه اگرچه از گذشته های دور پذیرای سلایق مختلف نژادی و فرهنگی بوده؛ لکن همواره به عنوان یکی از کانون‌های پرفروغ و درخشان فرهنگ و هویت اسلامی، مطرح بوده است.
نام گنجه که یادآور فراوانی نعمت و آبادانی بسیار است، ریشه‌ای ایرانی دارد و در تألیفات و آثار مؤلفان دوره اسلامی و منابع کهن تاریخی؛ اشارات فراوانی به این شهر شده است.
آذر صبح/ محمد طاهری خسروشاهی نوشت: مؤلف حدود العالم گنجه را «بسیار آبادان و با نعمت از ناحیه ارّان» (مؤلف ناشناس؛ ۱۳۶۳: ۳۶)می داند و ابن حوقل در صوره‌الارض، مردم این شهر را « جوانمرد» و «دارای خوی‌های پاک و پسندیده» (ابن حوقل، ۱۳۴۷: ۸۸) معرفی کرده است. حمدالله مستوفی نیز در نزهت القلوب، شعر مشهور زیر را در توصیف گنجه ذکر نموده است: (مستوفی: ۱۹۶۲: ۹۱):
چند شهر است اندر ایران مرتفع‌تر از همه
بهتر و سازنده‌تر از خوشِّیِ آب و هوا
گنجه پرگنج در ارّان، صفاهان در عراق
در خراسان مرو و طوس، در روم باشد آق‌سرا
گنجه از نظر فرهنگی همواره تحت تأثیر کلّی ولایت ارّان قرار داشت ولی از جهت تنوع بافت اجتماعی و نیز موقعیت خاص جغرافیایی، در معرض فرهنگ‌ها و زبان‌های متعددی بوده است. ابن الفقیه درباره کثرت زبان‌ها و لهجه‌های رایج در این ناحیه می‌نویسد که در ارمینیه و قفقاز و ارّان، هفتاد و دو زبان رایج است و هیچ قومی زبان قوم دیگر را جز به کمک مترجم نمی‌فهمد. مقدسی صاحب احسن التقاسیم درباره زبان مردم ارّان اطلاعات بیشتری به دست می‌دهد.
مرحوم محمّدجواد مشکور معتقد است در سده اول پیش از میلاد در گنجه ۲۶ زبان و لهجه ارّانی متداول بود (مشکور، ۱۳۴۹: ۵).
از شاهنامه فردوسی نیز چنین برمی‌آید که ارّان جزء ولایت ایران زمین دانسته می‌شد:
ز دریا به راه «الانا» کشید
یکی مرز ویران و بیکار دید
به آزادگان گفت ننگ است این
که ویران بود مرز ایران زمین
باری بر اساس شواهد و قرائن تاریخی، ساکنان ولایت گنجه در سده‌های پس از ظهور اسلام، افزون بر تمایلات میهن دوستانه و دفاع از حدود و ثغور کشور، انسان‌هایی متعبّد و غازیانی سخت‌گیر در دفاع از قلمرو اسلام بودند.
به قول مرحوم استاد زرین کوب: «شهر گنجه در خاک ارّان، پایگاه متعبدان، توبه‌فرمایان و غازیان سخت‌گیر و جنگ‌آزمای بود. چون در سرحد قسمتی از دنیای اسلام با دنیای مسیحیت واقع بود، یک مرز محسوب می‌شد و طالبان جهاد برای دفاع از قلمرو اسلام، از همه جا بدانجا جلب می‌شدند.ضرورت دفاع از مرزهای اسلامی، مسلمانان این نواحی را دایم آماده مقابله با این هجوم‌ها می‌ساخت و از نواحی دیگر هم کسانی را که طالب جهاد کفّار بودند، به یاری مسلمانان این نواحی می‌کشاند» (زرین‌کوب، پیر گنجه…: ۷).
خلاصه اهمیت تاریخی گنجه به حدی بوده است که در دوره قاجار و در پی حمله سپاه روس به ایران که به اشغال هفده شهر قفقاز انجامید، گنجه نخستین شهری بود که مورد حمله بیگانگان قرار گرفت و ما درباره این موضوع به تفصیل در جای خود سخن گفته ایم. البته با تاسف بسیار باید نوشت اگرچه مردم مسلمان گنجه در برابر سپاه مجهز روس، با سلاح بیل و کلنگ ایستادگی کردند، لکن سست عنصری برخی رجال داخلی ایران و دخالت بیگانگان به ویژه حمایت انگلیس از روس، باعث واگذاری این بخش از خاک ایران به دامن روسیه تزاری گردید.
شاید براساس این دیرینه فرهنگی است که گنجه خاستگاه شاعران بزرگی در حوزه زبان و ادبیات فارسی بوده و کسانی چون نظامی، مهستّی، ابوالعلاء را در دامن خود پرورده است.
