نگاهی به آیین های کهن نوروزی آذربایجان شرقی/ سنت هایی که دست روزگار غبار فراموشی بر روی آنها کشیده است

بزرگنمایی تصویر

به گزارش آذر صبح، آذربایجان شرقی همواره زیستگاه مجموعه‌اى فرهنگ‌هاى مختلف بوده است، فرهنگ مردم این خطه نیز در ارتباط با عوامل متعدد جغرافیائی، تاریخی، مذهبى و تحت تأثیر گرایش‌هاى متعدد اجتماعی، فرهنگى شکل گرفته و نوع مستقلى از فرهنگ‌هاى فولکلوریک را به‌وجود آورده است . 

مردم آذربایجان مردمی اصیل بوده، آنها در دوستی ثابت قدم، در برابر مشکلات شجاع و مقاوم ، و به غیرت شهره اند. از جمله خصلت های این مردم مهمان نوازی، سلحشوری، آزادمنشی، راستگویی، مرزداری و پایبندی به اعتقادات مذهبی است. 

 از دیرباز رفتارهای پسندیده ای از نیاکان ما سینه به سینه و نسل به نسل انتقال یافته که امروز بخش اعظمی از حلقه های فرهنگی مردم آذربایجان شرقی را تشکیل می دهد و شناسایی ریشه ها و خاستگاه هر کدام قصه ای شیرین و شنیدنی دارد.  

در این بین آیین های سنتی نوروز از جایگاه ویژه ای در بین مردمان فرهنگ دوست آذربایجان برخوردار بوده و چه بسا در مواردی آیین هایی که دست روزگار غبار فراموشی روی آنها کشیده با اندک تلنگری جان تازه ای گرفته و بار دیگر در میان دیگر آیین ها خودنمایی می کنند. 

 آذر صبح در راستای گردآوری سنت های کهن نوروزی مردم آذربایجان شرقی گزارشی ترتیب داده که در ادامه می آید… 

خانه‌تکانی

با فرا رسیدن ایام عید اغلب خانم های آذربایجانی به فکر خانه تکانی، شست و شو و گردگیری خانه و وسایل آن می افتند؛ خانه تکانی یکی از رسوم بسیار قدیمی برای عید نوروز بوده که در طول سالیان سال در جامعه کهن ایرانی به ویزه آذربایجان باقی مانده است و علاوه بر اعتقادات مذهبی ما هویت ملی ما را نشان می دهد.

زیارت اهل قبور

همیشه در میان آذربایجانی ها خصوصا شیعیان، برگزاری اعیاد ملی و مذهبی اغلب با دید و بازدید و زیارت اهل قبور بوده و شادی های این روز را همراه با قرائت فاتحه و احسان کردن به اموات خویش تقسیم می کنند از این رو طبق رسم معمول روز قبل از عید اعم از اعیاد مذهبی مانندک عید فطر و قربان یا اعیاد ملی، در آخرین پنجشنبه سال باید به زیارت اهل قبور رفت و برای آمرزش گناهان آنها فاتحه ای خواند، چرا که ارواح مردگان همیشه در چنین ایامی چشم به راه بوده و طالب احسان و دعاهایی مغفرت آمیز از سوی بازماندگان هستند.

خرید لباس نو

خرید لباس نو و برخی وسیله های فرسوده ای که به مناسبت نوروز نیاز به”نو”ساختن دارد، رقم عمده هزینه های فصلی و گاه سالانه خانواده ها را تشکیل می دهد. بسیاری از خانواده ها که در سوک یکی از نزدیکان لباس سیاه پوشیده اند، به مناسبت نوروز به ویژه هنگام سال تحویل لباسی دیگر می پوشند.

رویش سبزه

کاشتن دانه، غلات و حبوبات در چند روز پیش از آمدن نوروز و نگریستن به رویش دانه‌ها از آیین‌های کهن ایرانیان بوده است. سنت رویاندن سبزه در حال حاضر همچون گذشته در میان مردم وجود دارد و هر خانواده ده روز مانده به نوروز، حبوباتی چون گندم، جو، عدس، ماش، نخود و سیر را درون بشقاب ریخته و سبز می‌کنند.

بایرام پایی

یکی از مهم‌ترین رسوم عید در آذربایجانشرقی که هم‌اکنون نیز در  اغلب خانواده‌ها حفظ‌ شده است فرستادن غذا از خانه پدری به خانه دختران شوهر کرده است.

«بایرام پایی» به عبارتی تبریک عید مادر به دختران شوهر کرده است که نه تنها در سال‌های نخست ازدواج دختر بلکه تا زمانی که والدین در قید حیات‌اند به‌جا آورده می‌شود.

از ۲۰ روز قبل از عید تا چهارشنبه‌سوری در یکی از شب‌ها از طرف هر یک از خانواده‌های پدری دختر مانند عموها و دایی‌ها و برادران به‌ویژه خود خانواده پدری غذاهایی پخته و به خانه دختر فرستاده می‌شود

 مادران با پختن غذاهایی مانند پلو، مرغ، کوکو، قیمه گوشت و ماهی‌دودی آب پز به‌تناسب تعداد اعضای خانواده به همراه هدایایی مانند پارچه در مجموعه‌های مسی بایرام پایی را روانه خانه دختر می‌کنند.

چهارشنبه‌سورى 

چهار آتش افروزى در چهار چهارشنبه به عدد رمزى چهار اشاره دارد. فیثاغورس عدد چهار را اصل و ریشه ٔ طبیعت جاودان مى‌داند. چهار جهت اصلی، چهار طبع انسانی، چهار عنصر حیات اشاره به امر واحدى دارد .

در آئین چهارشنبه‌سوری، عدد چهار حکایت از چهار وجه طبیعت دارد که به‌تدریج عنصر واحد طبعیت، سال، مکان یا هر پدیده ٔ چهاروجهى را مى‌سازند. به این ترتیب اولین چهارشنبه منسوب به باد است. دومین خاک است، سومین آتش و چهارمین آب که در این زمان از یخ بستن خاک کاسته مى‌شود و زمین نفس مى‌کشد. صبح آخرین چهارشنبه‌سورى مردم بر سر آب رفته و از روى آن مى‌پرند و مى‌خوانند :

آخرین چهارشنبه ٔ اسفند با بارورى طبیعت همراه است. در روستاها چهارشنبه ٔ آخر سال را ‘ چرشنبه‌خاتون’ مى‌گویند و زنان بالاى اجاق خوراک‌پزى با آرد شکل زنى زیبا را مى‌کشند و زیر آن یک آینه و شانه مى‌گذارند تا وقتى چرشنبه خاتون آمد سرش را شانه بزند. این رسم تأکید بر بارور شدن زمین در آخرین روزهاى اسفند دارد. در میان مردم آذربایجان شرقى هر چهارشنبه نامى دارد.

 شال اندازی

 مفصل ترین مراسم، متعلق به آخرین چهارشنبه سال است که در آن شب، برنج سفید پخته و به همراه آجیل و شیرینی بر سفره میگذارند. پسران جوان یا نوجوان شالی برداشته و از سوراخ بالای بام خانه شال خود را پایین و به خانه همسایه می اندازند.

 صاحبخانه نیز به فراخور حال خود، مقداری آجیل، شیرینی یا تخم مرغ در گوشه شال می بندد تا پسر آن را بالا بکشد. چنانچه پسر، خواهان دختر خانواده باشد، شال را بالا نمی کشد و در این میان چنانچه خانواده دختر راضی باشد، نشانه ای از دختر را به شال می بندند.

رسم شال اندازی در بیشتر نقاط آذربایجان رایج بوده و هنوز هم در بعضی از روستاها انجام می شود.

رسم فراموش شده تکم چی ها

از دیرباز رفتارهای پسندیده ای از نیاکان ما ایرانیان سینه به سینه و نسل به نسل انتقال یافته که امروز بخش اعظمی از حلقه های فرهنگی مردم کشور را تشکیل می دهد و شناسایی ریشه ها و خاستگاه هر کدام قصه ای شیرین و شنیدنی دارد.

در این بین آیین های سنتی نوروز از جایگاه ویژه ای در بین مردمان فرهنگ دوست ایران برخوردار بوده و چه بسا در مواردی آیین هایی که دست روزگار غبار فراموشی روی آنها کشیده با اندک تلنگری جان تازه ای گرفته و بار دیگر در میان دیگر آیین ها خودنمایی می کنند.

ناگفته پیداست که موسیقی و شعر به عنوان محمل و حافظ اصلی بخش اعظمی از پیشینه فرهنگ دیرین ایرانیان به شمار می رود و بسیاری از اعتقادها و آیین های مردم این کشور در میان کلمات و اشعار شاعران و خنیاگران به نسل های بعدی انتقال می یابد.

در این بین بیراهه نیست اگر بگوییم بسیاری از آداب، آیین ها، ادبیات تاریخی، ترانه های شفاهی و فولکلورها کشور از طریق نغمات و الحان موسیقایی، خود را از گزند دگرگونی اعصار مصون ساخته و به واسطه ذهن پرشور و حافظه سیال راویان در اختیار نسل های کنونی قرار گرفته است.‏

تکم چی ها و سایاچی ها نیز به عنوان خنیاگران خطه آذربایجان راویان و آوازخوانان دوره گردی بوده اند که در آخرین روزهای زمستان با آوازهای خود نوید بهاری تازه را می دادند.

این آیین ها را می توان از آیین های مشترک مردم آذری زبان کشور دانست که در استان هایی مانند آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، اردبیل و زنجان در روزهای پایانی سال و نوروز برگزار می شود.

تدارکات سفره هفت سین عید

چند ساعت به تحویل سال مانده مردم در تدارک سفره هفت سین هستند و در خانواده سنتی آذربایجان درون سفره سوره یوسف را باز می‌کنند و لای آن مقداری پول تازه به عنوان تبرک می‌گذارند و به میهمانان با عنوان (‌ایل سفته سی) سفته سال می‌دهند که البته این سفته اغلب از جانب بزرگ خانواده داده می‌شود.

دید و بازدید از بزرگ‏ترها در عید نوروز

یکی دیگر از آیین های نوروزی آذربایجان شرقی ، دید و بازدید، یا “عید دیدنی” است؛ رسم است که روز نوروز، نخست به دیدن بزرگان فامیل، طایفه و شخصیت های علمی و اجتماعی می روند.

یمیش سوفراسی آماده پذیرایی از مهمانان نوروز 

در گذشته خانواده‌های آذربایجانی سفره سفید پارچه‌ای به نام ” بایرام سوفراسی” سفره عید یا ” یمیش سوفراسی” سفره خوراکی را در اتاق مهمان پهن می‌کردند و هر مهمانی که از راه می‌رسید پای آن می نشست و صاحبخانه از آنها پذیرایی می‌کرد. این سفره در واقع هم سفره پذیرایی بود و هم سفره هفت سین، اما به شکل محلی و قدیمی که بسان امروز از تشریفات مواد آن خبری نبود.

زنان با سلیقه سفره عید را که پارچه‌ای چهارگوش مربع یا مستطیل بود با استفاده از نخ‌های رنگین، گل بوته‌هایی در چهار گوشه آن سوزن دوزی می‌کردند و ملزومات سفره را به شکل زیبایی روی آن می‌چیدند و پای همین سفره از مهمانان پذیرایی می‌کردند.

معمولاً در این گونه مجالس بزرگترها در بالا و صدر مجلس و کودکان در پایین سفره می‌نشستند و مقابل هر دو نفر هم یک بشقاب گذاشته می‌شد، این نکته گفتنی است که محتویات این سفره حدوداً تا پنجاه سال پیش (دهه ۳۰) به غیر از سفره هفت سین به سبک امروزی بود که در سطور پیش از آن یاد شد.

آئین سنتی سیزده بدر 

مردم استان آذربایجان شرقی هم بنابر یک سنت قدیمی در روز طبیعت به دشت و صحرا و باغ رفتند تا آخرین روز عید را در طبیعت و در کنار سبزه و گیاه و آب روان چشمه ها و جویبارها به شادی سپری کنند.