روزگار تبریز ولیعهدنشین به روایت خانه امیرنظام

بزرگنمایی تصویر

به گزارش آذر صبح، موزه قاجار تبریز در خیابان ششگلان و در بافت تاریخی شهر واقع شده و به دلیل اهمیت تاریخی و معماری زیبا و منحصر به فرد این بنا و آثار و یادگاریهای ارزشمند کهن این دیار، در فصل گردشگری میزبان تعداد زیادی از بازدیدکنندگان و علاقمندان به هنر و فرهنگ و تاریخ است.
اهمیت این موزه بیشتر به موقعیت حساس تبریز بازمی گردد کهدر دوره های مختلف تاریخی، سیاسی و فرهنگی ایران دارای ارزش و اهمیت خاصی بوده و بخصوص در دوره ایلخانان و قاجار این شکوه به اوج خود رسیده است.
در ۱۲۱۸ هجری قمری زمانی که عباس میرزا نایب السلطنه فتحعلیشاه شد، تبریز ولیعهدنشین و در دوره جنگهای ایران و روس، این شهر مرکز ثقل و مقر فرماندهی بوده است.
بناهای زیبائی از دوره قاجار در این شهر ولیعهد نشین به یادگار مانده که خانه امیرنظام یکی از این بناهاست و هنوز هم با صلابت و عظمت خاصی خودنمائی می کند.
طبق مستندات تاریخی این عمارت در دوره ناصرالدین شاه و در زمان پیشکاری امیر نظام گروسی و توسط وی بنا شده است. در خاطرات ناصرالدین شاه در سفرسوم وی به فرنگ نیز از این خانه توصیف فراوان شده است.
منابع مختلف تاریخی حکایت از آن دارند که در دوره های بعد نیز والیان آذربایجان در این عمارت سکونت داشته اند.
متأسفانه امروز فقط قسمتی از این خانه باقی مانده و بخشهای دیگر آن تخریب شده است.
خانه امیرنظام گروسی به دلیل اهمیت و ارزش تاریخی در سال ۱۳۷۰ توسط سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی خریداری و پس از ثبت در فهرست آثار ملی به شماره ۱۷۴۹ و انجام عملیات گسترده مرمت و تجهیز، در سال ۱۳۸۵ به عنوان موزه تخصصی دوران قاجار افتتاح شد.
خانه امیر نظام گروسی در دو طبقه و در زمینی به مساحت ۳۰۰۰ و با زیربنای ۱۵۰۰ مترمربع توسط حسنعلی خان امیرنظام گروسی از رجال خوشنام دوران ناصری و عصر قاجار، ساخته شده است.
ساختمان این مجموعه مانند دیگر ابنیه تاریخی و مهم تبریز، مشتمل بر دو حیاط اندرونی و بیرونی بوده که به وسیله باغچه ها و حوضهای بزرگ تزیین شده و از حسن سلیقه سازنده خبر می دهد.
از آنجا که ستون های منقوش به گچبری از ویژگی های ابنیه تاریخی منطقه است، ایوان این عمارت نیز با ۱۶ ستون و سرستونهای زیبا نگه داشته شده، همچنین در طبقه بالا و در اتاق طنبی پنجره های مشبک ارسی با شیشه های رنگی از نگاه فرهنگی آن دوران خبر می دهد.
گچبری های نمای شمالی و جنوبی، آینه کاریها و گچبری های تالارهای داخلی و طنبی ها نیز به زیبایی مجموعه می افزاید.
در زیرزمین خانه حوضخانه وسیعی وجود دارد که یکی از زیباترین قسمتهای بنا بوده و با وجود ستونهای استوار و آجرکاری سقف و هوای مساعد و دلپذیر، چشمگیرتر می نماید.
موزه قاجار همچنین برای ادا نمودن رسالت موزه ای خود، شامل یازده تالار در حوزه ها و هنرهای مختلف در دوره های نه چندان دور است.
اشیای قدیمی و تاریخی موجود در تالارهایی که با نامهای تالار بافته، تالار چینی، تالار فلزات، تالار خاتم، تالار سنگ، تالار آبگینه، تالار سکه، تالار موسیقی، تالار اسلحه، تالار معماری و شهرسازی و تالار رجال و فرامین چشم هر بازدیدکننده ای را می نوازد و بار دیگر بر اهمیت این بنا و افراد سازنده و ساکن در آن تاکید می نماید.
از اشیای مهم و منحصر به فرد موزه قاجار می توان به لباس تشریفات حاج محمد حسین حاج علیلو (سردار عشایر)، کت زنانه نقده دوزی، پارچه زری روی اطلس و مخمل با نقوش اسلیمی در تالار بافته به نمایش گذاشته شده، اشاره نمود.
خمره چینی نقش برجسته، دیس، شمعدان بلورین،گلدان، ته قلیان و انواع ظروف زیبا و قدیمی چینی مربوط به دوره قاجار در تالار چینی نشان دهنده ذوق هنری و البته همکاری افرادی است که آثار و اشیای قاجاری خود را برای بازدید عموم در اختیار موزه قرار داده اند.
با توجه به وجود رشد موسیقی در دوران قاجار و حضور بسیاری از این بزرگان در شهر هنردوست تبریز، تالار موسیقی موزه قاجار با حال و هوای موسیقی سنتی و قدیمی ایرانی و آذربایجانی آماده شده و بازدیدکنندگان می توانند نمونه های ارزشمند سه تار، گرامافون و پیانو ، همچنین تندیس ابوالحسن صبا استاد موسیقی و ابوالحسن خان اقبال آذر استاد آواز و موسیقی ایرانی را مشاهده نموده و با حال و هوای آن دوران بیشتر آشنا شوند.
اما از آنجا که دوران قاجار با جنگهای مختلفی نیز همراه بوده، تعبیه تالار اسلحه در مجموعه ای که قرار است یادآور دوران قاجار باشد ضروری است، بازدیدکنندگان با ورود به تالار اسلحه می توانند داستانهای تاریخی دوره قاجار و جنگ های تلخ این دوره را به یاد آورده و برای اعتلای این تاریخ و فرهنگ ایران زمین پیشگام باشند.
در تالار سنگ این موزه، کتیبه مرمری تاریخی و کهن بسیار با ارزش مربوط به یادبود بازسازی تبریز بعد از زلزله مهیب و ویرانگر شهر در سال ۱۱۹۳هجری قمری و سنگ یادبود تاجگذاری مظفرالدین شاه قاجار در دل دیوار طبقه زیرین نگهداری می شود.
تالار سکه، با سکه های دوره قاجار که بیشتر مربوط به دوره محمد علی شاه، مظفرالدین شاه و احمد شاه قاجار عرضه شده است، نمونه های ارزشمند سکه های ایران را به نمایش گذاشته است.
وجود نقشه با ارزش و قدیمی ایران در دوره قاجاریه و دارالسلطنه تبریز در تالار معماری و شهرسازی موزه قاجار و همچنین تندیس های زیبایی از عباس میرزا نایب السلطنه، امیر کبیر، میرزا محمد خان امیر نظام زنگنه، امیر نظام گروسی و قائم مقام فراهانی به همراه تعدادی از اصل فرامین دولتی و دستورات اخذ مالیات و میزان آن در تالار فرامین، افراد و اسناد مهم دوره قاجار را معرفی می نماید.
همچنین در تالار خاتم، میز و صندلی های سلطنتی خاتم کاری شده و در تالار آبگینه انواع گلدان های بلورین قدیمی، جعبه جواهرات و انواع سرویس بلورین از جمله آثار تاریخی نگهداری شده در موزه قاجار تبریز هستند.
اما حسنعلی خان امیرنظام، صاحب این عمارت منحصر به فرد که از افراد سرشناس و صاحب نفوذ دوران خود بوده، به مدت شصت و چهار سال بطور مستمر در سطوح مختلف سیاسی و نظامی ایران خدمت کرده و مشاغل مهم و پراهمیتی چون وزارت فواید عامه، سفارت در کشورهای اروپایی و وزارت ایالت بزرگ آذربایجان را برعهده داشته است.
از این لحاظ وی جزو رجال پرنفوذ و کارگزار دوره دوم ناصری است که با درک عمیق از تجددخواهی و برداشت نوین در اداره مملکت، توانست به اقداماتی دست زند که شرایط مساعد را برای گسترش تفکر نوخواهی و تحولات اجتماعی فراهم آورد.
همچنین وی نقش بسزایی در شکل‌گیری و تحقق بخشیدن به تفکرات تجددگرانه عصر سپهسالار داشت، اما روی دیگر شخصیت وی هنر او در خط و کتابت و ابداع شیوه امیری است.
در نتیجه تشویق و حسن پرورش آن حاکم ادیب و خوش نگار، ادیبان و خوشنویسان بنامی عرض وجود نمودند، چنانکه شایع است پاره‌ای از شاگردان وی در نتیجه ممارست و توجه کامل در رموز مشق و خطاطی از استاد بزرگوار، پیشرفت نموده‌ و تحولات مهمی در خط و نگارش ایرانیان را موجب شده اند.

منشات امیر نظام حاوی نوشته‌های زیبا و نامه‌های دلنواز که در عین حال دارای نکات و رموز سیاسی نیز هست بزرگترین دلیل بر مقام شامخ فضل و ادب و فراست او است.
همچنین به همت او چاپ مجموعه کلیله و دمنه با خط زیبای شادروان فخرالکتاب آقا میرزا باقرخان انجام پذیرفت و می‌گویند به دستور او گلستانی نیز به وسیله مرحوم مدرس عالی حاجی میرزا محمد حسین مکتب‌دار که در سن ۱۱۶ سالگی به رحمت ایزدی پیوسته به خط خوش نوشته شده است.
امیر نظام در جنگهای هرات با درجه سرهنگی و سرتیپی با نهایت شجاعت و لیاقت شرکت نموده و پس از آن به سفارت در لندن انتخاب و اعزام گردیده و در آنجا به سمت سرپرست محصلین در اروپا مواظبت و نظارت امور دانشجویان را نیز به عهده داشته است.
امیر نظام وقتی ماموریت یافت مردم آذربایجان را قتل عام کند، سر باز زد و به تبعید در کرمان محکوم شد و همانجا از دنیا رفت.
و امروز خانه ای که او بنا نهاد به همراه آثار و اشیای ارزشمند دوران قاجار آماده پذیرایی از گردشگران و بازدیدکنندگان است تا گوشه ای دیگر از فرهنگ و هنر این سرزمین کهن را در برابر دیدگان آنها بگشاید.