دوشنبه, ۱۵ اردیبهشت ۱۴۰۴ / ۰۱:۱۷:۵۰
کهن شهر تبریز، با دارا بودن پیشینه غنی تاریخی، سیاسی و علمی از گذشته های دور خواستگاه بسیاری از سبک‌های هنری و پیشگام عرصه‌های فرهنگی و اجتماعی بوده است.
به گزارش آذر صبح، گویی همین دیروز بود که آزادیخواهان نهضت مشروطه در پناه ارگ تبریز، آتش توپخانه عین الدوله‌ها و دیگر قداره‌بندان محمد علیشاهی را به سخره گرفتند و هنوز زخمهایی از اصابت توپ‌های مستبدان درباری بر دیوار های این بنای تاریخی باقی و التیام نیافته است.
این کلانشهر بعداز ظهور اسلام در گستره وسیع حکومت اسلامی به قبله‌الاسلام مشهور شده و به دلیل واقع شدن در مسیرجاده ابریشم محل تلاقی شرق با غرب بود.
“تبریز” در دوره قبل از اسلام به خصوص عصر ساسانیان از مراکز مهم نظامی و در دوره سلجوقیان، ایلخانیان، جلایریان، ترکمانان و صفویه پایتخت رسمی کشور و در دوره قاجاریه ولیعهدنشین بوده است.
شجاعت و مبارزات دلاورانه مردم تبریز در مقابل عثمانی‌ها و روس‌های مهاجم، فصل درخشان تاریخ این خطه بوده و در دوره معاصر این شهر به عنوان پرچمدار نهضت مشروطیت بوده به پایمردی دلاورانی چون ستارخان و باقرخان در سرنگونی استبداد نقش مهمی ایفا کرد.
مردم تبریز در پیشبرد انقلاب اسلامی هم پیشگام بوده، با قیام تاریخی ۲۹ بهمن ۵۶زمینه سقوط رژیم طاغوت را فراهم کردند و روند پیروزی انقلاب اسلامی به رهبری امام خمینی (ره) را سرعت بخشیدند.
تبریز در کنار آثار مهم تاریخی و بناهای ماندگار فراوان بزرگترین دانشگاه اعصار گذشته “ربع رشیدی” را به خود اختصاص داده و درب سیاری از عرصه‌های فرهنگی و علمی پیشتاز بوده است.
درکتیبه سارگن دوم پادشاه آشور به سال ۷۱۴ قبل از میلاد قدیمی‌ترین ذکر از نام تبریز آمده و در منابع تاریخی با نام‌های تورز، تورژ، تورش و دورژ بیان شده است.
به گواهی تاریخ نخستین وسایل ارتباط جمعی از جمله نخستین روزنامه، تئاتر، سالن نمایش، انجمن ادب فارسی، چاپخانه، مدرسه به‌سبک نوین، مجموعه دانشگاهی، شهرداری و کلانتری در این شهر شکل گرفته است.
تبریز معاصر را به دلیل دارا بودن نخستین مدرسه به سبک جدید به‌دست میرزاحسن رشدیه، نخستین چاپخانه و کتابخانه، روزنامه و سالن نمایش و دهها مظهر تمدن جدید در ایران شهر نخستین‌ها نامیده‌اند.
براساس اسناد و مدارک تاریخی سابقه مدنیت دراین شهر بیش از شهرهای دیگر است، بطوریکه نخستین انجمن شهر (شورای شهر) برای نخستین بار در کشور تاسیس شده است.
“تبریز” یکی از هفت شهر بزرگ تاریخی و فرهنگی کشور به شمار می‌رود و بزرگترین کارخانه‌های تراکتوری‌سازی و ماشین‌سازی کشور در این شهر قرار دارد.
فرش دستبافت تبریز، از صدر اسلام تاکنون معرف هنر ایران در اروپا و آمریکای شمالی و ژاپن بوده است.
بدون شک تجربه گشت و گذار در تبریز و بازار مسقف و تاریخی آن و حضور در مجموعه مقبره الشعرا و مزار “شهریار” شیرین سخن، خاطره دلنشینی برای شروع سال جدید خواهد بود.
همچنین ۱۰موزه تاریخی، فرهنگی و طبیعی از جمله موزه آذربایجان، موزه مشروطه، قاجار، سنجش، کتابت قرآن، خانه شهریار و موزه تاریخ طبیعی محیط زیست استان در ایام نوروزی برای بازدید گردشگران محیا شده است.
خانه‌های تاریخی تبریز به دلیل موقعیت ممتاز این شهر به ویژه در دوران حکومت قاجار از نظر شمار در کشور منحصربفرد بوده که تبدیل شدن تبریز به دارالسلطنه در دوران ولیعهدی عباس میرزا دلیل اصلی تعدد و کثرت خانه‌های تاریخی در این شهر است.
خانه مشروطه، معروف‌ترین و پرافتخارترین خانه تاریخی تبریز است که در اوج انقلاب مشروطه محل تصمیم‌گیری‌های سرنوشت‌ساز سران مشروطه بوده است.
قدمت این خانه که اکنون در ضلع غربی بازار تبریز و در محلی به نام “راسته کوچه” روبروی مسجد جامع این شهر واقع شده به ۱۱۰سال می‌رسد.
خانه مشروطه در اصل متعلق به حاج مهدی کوزه‌کنانی از فعالان مشروطه در تبریز بود که در اختیار مشروطه‌چیان قرار گرفته و در سالهای اوج جنبش مشروطه و پس از آن میعادگاه سران جنبش و مبارزان مشروطه خواه بود.
خانه مشروطه دارای سرسراها و اتاق‌های متعددی است، اما زیباترین بخش ساختمان، نورگیر و سرسرای آیینه‌کاری تزیینی آن است.
این بنا در سال ۱۳۷۵به “موزه مشروطیت” تبدیل شده و جریان وقایع و رخدادهای انقلاب مشروطیت در قالب آثار به جای مانده از آن دوران و تصاویر و عکس‌های بی‌نظیر به نمایش گذاشته شده است.
خانه بهنام، از دیگر یادرگاریهای تاریخی و مهم تبریز از اواخر دوران قاجار است.
این خانه که امروزه به دانشکده معماری دانشگاه صنعتی سهند تبدیل شده به دلیل معماری ظریف، پنجره‌های مشجر و طاق‌ها و ایوان‌های بلند و بزرگ خود جلوه ویژه‌ای دارد.
فضاهای اندرونی و بیرونی این ساختمان عهدقجری علاوه بر تزیینات داخلی به دلیل طراحی متناسب با فصول مختلف سال از جهت تعادل درجه حرارت و چشم‌انداز زیبای خود نیز چشم بازدیدکنندگان را در هنگام دیدار از این بنای با عظمت خیره می‌کند.
وسعت اعیانی “خانه بهنام” ۳۰۰مترمربع بوده و منظره بیرونی آن با گچبری‌های هنرمندانه، نمای آجری سرخ‌گون و حوض آسمانی‌رنگ وسط حیاط خود وضعیت تبریز در سالهای اول قرن چهاردهم شمسی را در ذهن گردشگران تداعی می‌کند.
“گره‌سازی” خانه بهنام از مهمترین ویژگی‌های معماری این بنای تاریخی است که بازی نور را با هنر منبت‌کاری و ایجاد طرح‌های هندسی و تزیینی مختلف در هم آمیخته است.
این خانه در خیابان ارتش جنوبی و نزدیکی منطقه اعیان‌نشین “باغشمال” در یک قرن قبل، نیز نمونه‌ای دیگر از ظریف‌کاری و چیره‌دستی معماران ایرانی به ویژه هنرمندان عرصه ساختمان این خطه است.
در ساختمان این بنا تلفیقی از سنگ و آجر به کار رفته که همین امر نمای آن را از سایر خانه‌های تاریخی تبریز متمایز کرده است.
این بنا در سالهای جنگ جهانی دوم و در زمان اشغال تبریز به دست روس‌ها سفارت عراق بوده است.
قدمت “خانه اردوبادی” که یک هزار و ۶۰۰متر مربع وسعت دارد و اعیانی آن در سه طبقه بنا شده به اوایل حکومت پهلوی برمی‌گردد و استحکام این بنای تاریخی حاکی از زبردستی معماران هنرمند آن در زمینه ساخت بناهای بلندمرتبه در حدود ۸۴سال پیش است.
این بنا هم‌اکنون به عنوان “مرکز اسناد ملی شمال غرب” مورد استفاده قرار می‌گیرد و با جای دادن اسناد تاریخ پرفراز و نشیب منطقه شمال غرب کشور، به پیوند خود با گذشته پرافتخار این خطه عینیت بخشیده است.
“خانه قدکی”دیگر بنای تاریخی تبریز در مرکز شهر و در پشت عمارت شهرداری در محله معروف “مقصودیه” واقع شده است.
این بنا که در اواسط دوران حکومت قاجار و در اوج حیات سیاسی و اقتصادی دارالسطنه تبریز ساخته شده، با سرستون‌های زیبا و طاق‌های متقارن خود تصویری زیبا از ساختمان‌سازی عصر قجری را به نمایش می‌گذارد.
پنجره‌های “اروسی” مشجر، نقش طرح‌های زیبا بر دیوار آجری، قرینه‌سازی فضای سبز دو طرف حوض حیاط بنا و ستون‌های پیچی از جمله ویژگی‌های بارز خانه قدکی است که شکوه هنر معماری غصر قاجار را چشم بازدیدکنندگان این بنای باشکوه عیان می‌کند.
به عقیده کارشناسان این بنا یکی از بهترین نمونه‌های معماری ایرانی جهت سکونت در اقلیمی با شرایط آذربایجان محسوب می‌شود.
“خانه قدکی” اکنون به عنوان “موزه سنجش” پذیرای انبوه گردشگران داخلی و خارجی تبریز است.
ویژگی‌های منحصربفرد معماری همراه با کاربرد موزه‌ای “خانه قدکی” این بنا را به یکی از جاذبه‌های مهم گردشگری تبریز در سالهای اخیر تبدیل کرده است.
“خانه گنجه‌ای زاده” این خانه نیز از بناهای تاریخی شهر تبریز است که مختلط معماری سبک قاجار و پهلوی است.
استفاده از زاویه‌های تیز در ساخت این خانه و پنجره‌های مستطیلی شکل بدون خمیدگی‌های معمول بناهای ایرانی در ساختمان بنا شاهد زنده آغاز معماری مدرن و فاصله گرفتن از معماری سنتی ایرانی در تبریز است.
هرچند تاریخ ساخت “خانه گنجه‌ای زاده” به اواخر قاجاریه برمی‌گردد، ساخت زیرزمین‌های خاص دوره پهلوی رنگ و بوی معماری عصر پهلوی را در مقایسه با معماری قاجار در این بنای تاریخی بیشتر می‌کند.
“خانه گنجه‌ای زاده” سه هزار مترمربع مساحت دارد و اعیانی آن در سه طبقه متشکل از تعدادی اتاق در یک ردیف بدون اندرونی و بیرونی است.
این بنای تاریخی در حال حاضر بخشی از دانشکده معماری دانشگاه صنعتی سهند تبریز است.
*****
خانه‌های تاریخی زیادی از قبیل “خانه ثقه‌الاسلام”، ” خانه پروین‌اعتصامی”، نیز در سایر محلات شهر تبریز قرار دارد که در ادامه گزارش معرفی خواهند شد.
