هر جا جز ایران؟! چه تلخ، چه تکان دهنده…

بزرگنمایی تصویر

 به گزارش آذر صبح، مهرداد خدیر در عصر ایران نوشت:  با کامی تلخ، می‌خواهم دربارۀ نتیجۀ یک نظر سنجی بنویسم که واقعا قابل تأمل و به تعبیری تکان‌دهنده است.

دکتر محمد‌رضا جوادی‌یگانه استاد جامعه‌شناسی دانشگاه تهران که در دورۀ جدید شهرداری تهران و در انتخابی درست و متناسب، معاونت فرهنگی این نهاد عمومی را نیز بر عهده دارد نوشته است: «براساس پیمایش وضعیت اجتماعی، فرهنگی و اخلاقی جامعۀ ایران ۲۹٫۸ درصد از مردم تمایل به زندگی در کشوری به جز ایران دارند.»

بله، به جز ایران! همین ایرانِ خودمان. وطن و سرزمین‌مان با چند هزار سال قدمت که تا سرود «ای ایران» را می شنویم موی بر تن مان راست می‌شود و با غرور گردن بر می‌افرازیم.

شاید تصور شود این نظر سنجی مخاطبان خاصی داشته که به چنین نتیجه‌ای انجامیده اما هم دکتر جوادی یگانه آدم موثقی است و هم در این پیمایش اصول علمی مراعات شده و هم محدود به یکی دو جا نبوده و ۴۲۶ شهر مرکز شهرستان و ۸۲۰۰۰ نمونه را در بر می‌گیرد و مربوط به سال ۱۳۹۵ هم هست که اتفاقا وضعیت رضایت و امید اجتماعی قاعدتا بهتر بود.

پس در این نظر سنجی نمی‌توان تشکیک کرد و داستان همان است که در توییت جامعه شناس ایرانی آمده است: «نزدیک به یک سوم مردم ایران تمایل به زندگی در کشوری جز ایران دارند».

این گزاره خیلی تکان دهنده است. واقعا تکان دهنده. در فرهنگ ما و خیلی از کشورها از وطن به عنوان «مام میهن» یا مادر یاد می شود. مثل این است که فرزندانی بگویند آرزو دارند در آغوش هر مادری باشند جز مادر خود.

اما چرا این اتفاق افتاده است؟ چرا چنین سخنی گفته می‌شود؟

۱٫ آیا ملی گرایی ایرانیان تحت تأثیر ترجیح گفتمان ایدیولوژیک بر ناسیونالیسم در دهه‌های اخیرافول کرده است؟ اما اگر چنین باشد اتفاقا به عکس باید با گفتمان غالب هم‌داستانی کنند حال آن که می توان حدس زد کسانی که از گفتمان های سیاسی و فرهنگی راضی نیستند بخش غالب این مجموعه را تشکیل می دهند.

۲٫ نوع نگاه مردم با «انقلاب هوش» و ظهور رسانه های مدرن و هوش مند تغییر کرده است. تأثیر پذیری مردم از رسانه های جدید امری اجتناب ناپذیر است و قضیه جدی تر از آن است که به صرف این که عنوان های تازه ای در کتاب های درسی به این موضوع اختصاص یابد امید داشته باشیم نسلی که در معرض رسانه های جدید است هر رسانۀ نوشتاری و دیداری و شنیداریِ غیر را مصداق جنگ نرم و تهدید نرم بداند.

این رسانه ها نوع دیگری از زندگی اجتماعی را چه واقعی و چه بعضا اغراق شده یا گزینشی پیش چشم مردم قرار داده اند و از این رو افرادی که کم شمار هم نیستند احساس نارضایتی می کنند.

روزگاری شخص همۀ عمر خود را در همان منطقه ای که به دنیا آمده بود می گذراند و از بیرون خبر نداشت اما امروز و به یاری فناوری های مدرن و انقلاب هوش و رسانه ها اگر هم فیزیکی و جسمی سفر نکند ذهنی و غیر فیزیکی سوار بر سفینه رسانه ها به نقاط مختلف جهان سفر می کند و انگاره های او تغییر یافته است.

۳٫ بخشی از مردم از این همه تناقض به ستوه آمده‌اند. این همه خانۀ خالی و دغدغۀ بخش قابل توجهی از جامعه تأمین اجارۀ خانه؟ این همه نقدینگی و کارآفرینان ناچار از گذار از هفت خوان و بعضا به هر طریقی متوسل شدن برای وام با بهره گرفتن؟ این همه دختر جوان و پسرانی در آرزوی زندگی مشترک؟ این همه ستایش شعور مردم در رسانۀ رسمی و قلع و قمع نصف کاندیداها در آستانۀ هر انتخابات و تازه از کار انداختن منتحبان آنان؟

شاید بخش قابل توجهی از خستگی و میل به زندگی در هر جای دنیا به جز اینجا به خاطر همین احساس باشد.

۴٫ از ضرب‌المثل‌های ماست که «مرغ همسایه غاز است». مادام که مرغ همسایه را ندیده‌ای گمان می‌کنی غاز است و برای این که بدانی غاز نیست باید ببینی. وقتی سفر به خارج از کشور این همه دشوار شده و به خاطر ویزا و ارز گران عملا امکان سفر و آگاهی از بیرون مرزها برای کثیری فراهم نیست تصوراتی دارند که می تواند با واقعیت فاصله داشته باشد.

۵. جالب است که پاسخ دهندگان نگفته اند الزاما کشورهای اسکاندیناوی که استانداردهای زندگی در آنها بالاست یا امریکا و کانادا و استرالیا و اروپای غربی که از نظر توسعه انسانی خیلی بالا به حساب می آیند (ایران، بالا و کشورهایی چون عراق متوسط به حساب می آیند). بلکه گفته اند هر جا به جز ایران.

این هر جا شاید به خاطر آن باشد که از نظر سیاسی و اقتصادی هر وضعیتی داشته باشند به نوع پوشش آنان گیر نمی دهند. انصافا یک کشور در دنیا معرفی کنید که پلیس آن پیامک بفرستد به خاطر پوشش اتومبیل شما توقیف شده. در حالی که در قانون مجازات بی حجابی و نه بد حجابی مشخص شده است. نمی گویم درست است یا نادرست است اما انصافا منحصر به فرد نیست؟!

روی دیگر سکه هم این است که کجای دنیا هر ماه به حساب شهروندان پول می ریزند؟ درست است که اندک است اما به هر حال می‌پردازند. ۴ ساعت در مرکز قلب تهران بودیم و کل هزینه ۱۰ هزار تومان شد. اما چرا با این هزینه برای بهداشت و آموزش و پرداخت یارانه احساس رضایت با نوع مخارج متناسب نیست؟

۶٫ در دنیای مدرن «لذت» از «رنج» برتر دانسته می شود. نسل های جدید تحت تأثیر کتاب های موفقیت معتقدند یک بار زندگی می کنند و دوست دارند این یک بار مطابق میل آنان باشد. تازه در فرهنگ خودمان هم سعدی می گوید:

حب وطن گرچه حدیثی است شریف
نتوان مُرد به خواری که اینجا زادم

وطن در نگاه سعدی البته تنها زادگاه است و در آن زمان قلمرو کشور مانند امروز مطرح نبوده اما او هم به صراحت می گوید چون در جایی به دنیا آمده ام دلیلی ندارد که همین جا هم بمیرم.

در دنیای مدرن اما همان گونه که مردم با انتخابات حاکمان را تغییر می دهند یا طلاق اگرچه تلخ است اما غیر عادی نیست و افراد محل و نوع کار خود را تغییر می دهند دوست دارند کشور محل زندگی خود را نیز تغییر دهند و این الزاما از سر نارضایتی و اصطکاک سیاسی هم نیست و می تواند به خاطر کنجکاوی هم باشد.

۷٫ از غلامرضا تختی ایران‌دوست‌تر کی؟ نوۀ او اما سال هاست که در آمریکاست. چرا؟ چون پدرو مادرش ( بابک تختی و منیرو روانی پور) اهل کتاب و قلم اند و از سانسوریا کتاب ناخوانی ایرانیان یا زندگی زیر انتظارات فوق‌العاده از این نام به تنگ آمدند و رفتند. این دو نام فرزند خود را البته غلامرضا گذاشتند. روزی در مدرسه اما معلم از غلامرضای نوجوان می پرسد:

این غلامرضا تختی که این همه در فضای اینترنت حضور دارد با تو چه نسبتی دارد؟ وقتی نواده نوجوان تختی پاسخ می دهد پدر بزرگ من بوده معلم با شگفتی می پرسد: وقتی مردم کشورت پدرت را اسطوره خود می دانند پس تو اینجا چه می کنی؟

او ننوشته چه پاسخی داده و آن زمان البته در سنی نبوده تا بتواند پاسخ ژرفی بدهد اما باید دید امروز چه پاسخی دارد. ضمن این که کوچ این گونه افراد بر نوع نگاه دیگران هم اثر می گذارد.

۸٫ نباید تصور کرد انگیزۀ همه سیاسی است. برخی دوست دارند جای دیگری باشند تا از مسابقه پول نجات پیدا کنند. اینجا همه محکوم به شرکت در مسابقه و در معرض مقایسه اند و می خواهند جایی باشند که لازم نباشد مدام بدوند و تازه نرسند. می خواهند از این مسابقه و مقایسه برهند.

۹. این پاسخ که دوست دارند هر جایی باشند جز اینجا می تواند ناشی از احساس «ناشکوفایی» هم باشد. همه نمی خواهند وزیر و وکیل و پولدار شوند. می خواهند شکوفا شوند و احساس می کنند نمی توانند. فردی که دنبال شکوفایی است الزاما به دنبال غرب نیست. در پی رؤیا هم نیست. تنها به دنبال خود شکوفایی است. به تعبیر مولانا:

چون خیالی در دلت آمد نشست

هر کجا که می گریزی با توهست

دوست دارند دنبال این خیال بدوند ولو تجربۀ موفقی هم حاصل آن نباشد. زندگی اما بیش از آن که رسیدن باشد رفتن و شدن است و در فرهنگ ما به آن «سیرورت» می گویند. اقبال لاهوری می گوید: هستم اگر می روم، گر نروم نیستم. این شوق رفتن می تواند از سر میل به «هستن» باشد. اگر احساس کنند همین جا می توانند «باشند» نمی گویند دوست دارند بروند و می مانند.

۱۰. هیچ حسی مانند احساس تعلق، آدمی را به ماندن تشویق نمی کند. این پاسخ را تنها می توان با شعر جاودانۀ احمد شاملو توصیف کرد:

بر خاکی نشسته ام که از آنِ من نیست

از رنجی خسته ام که از آنِ من نیست

همان شاملو البته می گفت « آبم از این کوزه ایاز می خورد و چراغم در این خانه می سوزد… در مجموع دو سه سالی از عمرم را خارج از ایران گذرانده ام و این دو سه سال را جزو عمرم به حساب نمی آورم.»

اما بامداد شاعر هم احساس می کرد چشمه خلاقیت او در محیط غیر پارسی زبان نمی جوشد و او نیز به دنبال شکوفایی بود.

آقایان! این آمار را جدی بگیرید. درست است که گاه در قالب یک آرزوست یا بخشی از آن ناشی از پدیدۀ جهانی شدن است و ممکن است یک آمریکایی یا فرانسوی هم دوست داشته باشد جای دیگری زندگی کند، اما از فقدان احساس تعلق یا کاهش آن حکایت می کند.

به نظر نمی رسد گزینه‌ای جز افزایش حس تعلق این روند را کاهشی کند…