از دلایل کاهش دبی «آجی چای» تا آلودگی برخی منابع آب زیر زمینی در دشت «مراغه-بناب»

استاد گروه علوم زمین و هیدروژئولوژیست دانشگاه تبریز تاکید کرد: شدت جریان رودخانه آجی چای در طول ۲۰ سال اخیر بر اثر پدیده کاهش سطح آب زیر زمینی در دشت‎های منطقه از ۱۵ متر مکعب بر ثانیه بطور متوسط به کمتر از دو متر مکعب بر ثانیه کاهش یافته و این کاهش شدید دبی رودخانه نتیجه کاهش سطح آب زیر زمین در دشت‌های سراب، اسب فروشان، مهربان، دوز دوزان، بلوردی، کرد کندی و بستان آباد بوده و اکثر رودخانه‌های منطقه و کشور با این مشکل مواجه هستند.

به گزارش آذر صبح، اصغر اصغری مقدم با اشاره به نقش استفاده بی‌رویه از منابع آب زیر زمینی در خشک شدن رودخانه‌ها و تالاب‎ پائین دست بیان کرد: برداشت بی‎رویه از منابع آب زیرزمینی موجب کاهش شدید سطح آب زیر زمینی در آبخوان‌ها می‌شود، از روی هر دشت یا آبخوان یک یا چند رودخانه‌ی عبور می‌کند و با کاهش سطح آب زیرزمینی، عمق آب زیر زمینی نیز بیشتر شده و این رودخانه‌ها مقادیر زیادی از آب خود را در طول مسیر جریان وارد آب زیر زمینی کرده و در نتیجه شدت جریان آن‌ها در طول مسیر کاهش پیدا می‌کند.

وی اضافه کرد: مقدار کاهش شدت جریان بستگی به شدت کاهش سطح آب زیر زمینی دارد و هر چه شدت کاهش و وسعت آن بیشتر باشد، رودخانه در طول مسیر خود از شدت جریان کمتری برخوردار خواهد شد، چنین کاهش دبی جریان را در رودخانه آجی چای می‌توان ملاحظه کرد.

شوری حاصل از برداشت بی رویه آب‌های زیر زمینی در ۱۰ آبخوان دشت‌های اطراف دریاچه ارومیه

وی در ادامه با اشاره به شوری حاصل از برداشت بی رویه آب‌های زیر زمینی در ۱۰ آبخوان دشت‌های اطراف دریاچه ارومیه، اظهار کرد: گاهی برداشت زیاد از آب زیر زمینی شیرین قسمت‌های میانی و انتهایی دشت و افت شدید سطح آب زیر زمینی موجب کاهش سطح آب زیر زمین در این مناطق و موجب جریان معکوس آب زیر زمینی شور از انتهای دشت به طرف بالا دست می‌شود؛ بنابراین برداشت بی‌رویه از منابع آب زیر زمینی علاوه بر کاهش سطح و حجم ذخیره آب زیرزمینی کیفیت آن را نیز به شدت کاهش می‌دهد، این نوع شوری در ۱۰ آبخوان دشت‌های اطراف دریاچه ارومیه سا‌ل‌هاست که اتفاق می‌افتد و کیفیت منابع آب زیرزمینی این آبخوان‌ها روز به روز بدتر می‌شود.

آلودگی منابع آب زیر زمینی در دشت «مراغه-بناب»

استاد گروه علوم زمین دانشگاه تبریز با اشاره به کند بودن جریان آب زیر زمینی، بیان کرد: ورود مواد آلوده به آب زیر زمینی در طولانی مدت به مناطق تخلیه رسیده و ما زمانی متوجه آلودگی آب زیرزمینی می‌شویم که کار از کار گذشته و قسمت عمده آب زیرزمینی آلوده شده است، از این رو پروسه رفع آلودگی مدت زمان بسیار زیادی طول می‌کشد و ممکن است که رفع آلودگی امکان پذیر نباشد، این نوع از آلودگی در قسمت جنوبی آبخوان دشت «مراغه-بناب» توسط پساب حاصل از کارخانه کاوه سودا در منابع آب زیرزمینی قابل مشاهده است.

وجود کانی‌هایی با حلالیت بالا موجب کاهش کیفیت منابع آب زیر زمینی می‌شود

وی با تاکید بر اینکه کیفیت آب زیر زمینی در ابتدا بستگی به خصوصیات سازندهای زمین شناسی که آب در درون آن‌ها قرار گرفته دارد، گفت: وجود کانی‌هایی مانند هالیت، ژیپس و دیگر کانی‎هایی که از حلالیت بالایی برخوردار هستند، موجب کاهش کیفیت منابع آب زیرزمینی می‌شوند، در آبخوان‌های همگن با کاهش سطح آب زیر زمینی معمولا کیفیت آب نیز کاهش پیدا می‌کند و این به علت طولانی بودن زمان ماندگاری آب در زیر زمین و وجود کانی‌های قابل حل به مقدار زیاد در قسمت‌های عمیق آبخوان است.

وی اضافه کرد: جریان‌های آب زیرزمینی عمیق مسیرهای طولانی‌تری را طی می‌کنند؛ بنابراین زمان ماندگاری آن‌ها در زیر زمین زیاد بوده و مواد محلول بیشتری را در خود حل کرده‌اند با پیش‌ روی آب زیر زمینی در طول مسیر از منطقه تغذیه به منطقه تخلیه، کیفیت نیز نامطلوبتر می‌شود که این نیز از انحلال بیشتر کانی‌های قابل حل در طول مسیر جریان ناشی می‌شود. کاهش نفوذپذیری،سرعت آب زیر زمینی ، کاهش عمق سطح آب زیرزمینی در انتهای دشت‌ها و تبخیر از آب زیر زمینی باعث شوری شدید آب زیرزمینی در این مناطق می شود

آیا آب‌های فسیلی قابل مصرف کردن هستند؟

اصغری مقدم در بخش دیگری از سخنانش با اشاره به چگونگی تشکیل آب زیر زمینی ژرف و تفاوت آن با آب زیر زمینی، گفت: بخشی از آب زیر زمینی شور و بخش دیگر به صورت آب شیرین بوده و عمده بخش آب شور شامل آب فسیلی است که در دوره‌های زمین شناسی گذشته وارد زیر زمین شده و بدون ارتباط با چرخه آب در زیر زمین باقی مانده است، چنین آب‌های تجدید ناپذیری معمولا در میادین نفتی و یا مستقل از آن‌ها یافت می‌شوند و به علت شوری بیش از حد قابل استفاده نیستند و احتمالاً کسی هم دنبال مصرف چنین آبی نیست.

وی تاکید کرد: استفاده از آب‌های زیر زمینی ژرف تجدید پذیر ایده‌ای خام و با ابهامات بسیار زیاد بود که برای کاهش بحران کم آبی مطرح شد؛ بنابراین برای بحث در خصوص امکان وجود چنین آبی در کشور و آثار استفاد از آن و جمع بندی اظهار نظر متخصصان امر، این موضوع به عنوان یکی از محورهای اصلی سومین کنفرانس ملی هیدرولوژی ایران تعیین شده است.

وی اضافه کرد: آب‌های زیر زمینی ژرف به تازگی توسط یک عده به عنوان منابع عظیم آب زیر زمینی و استفاده از آن یکی از راه حل‌های مواجهه با بحران کم آبی کشور مطرح شده است.

استاد گروه علوم زمین دانشگاه تبریز خاطرنشان کرد: آب زیر زمینی تجدید پذیر، آبی است که احتمالاً از ارتفاعات بسیار بالا به زمین نفوذ کرده و به صورت جریان‌های آب زیر زمینی عمیق به طرف گودی‌هایی مثل خلیج فارس یا دریای خزر در جریان هستند و احتمالا از زیر این دریاها ظهور می‌کنند، هر آب زیر زمینی تجدید پذیر باید دارای مناطق تغذیه و تخلیه باشد، در غیر این صورت چنین آب زیر زمینی جزو آب‌های تجدیدپذیر نخواهد بود.

وی تاکید کرد: متاسفانه مدعیان این فرضیه تا به حال اطلاعاتی در خصوص محل‌های تغذیه و خروجی این آب‌ها ارائه نداده‎اند و شاید اصلاً چنین خروجی وجود ندارد، بنابراین این آب زیر زمینی باید به صورت یک آبخوان تحت فشار با وسعت بسیار زیاد در اعماق زمین قرار گرفته باشد، با فرض وجود چنین آبخوان عمیق تحت فشار و با توجه به شرایط زمین شناسی کشورمان به طور قطعی چنین منابع آب زیر زمینی باید از محل گسل‌های موجود در مسیر جریان و به صورت آرتزین بیرون می‌آمد که چنین شواهدی تا به حال ارائه نشده است.

وی افزود: اگر فرض کنیم آب ژرف با آب‌های زیر زمینی بالای خود در ارتباط است، برداشت از آن هیچ فرقی با برداشت از آبخوان کم عمق بالایی نخواهد داشت و با کاهش سطح آب زیرزمینی شاهد یک فاجعه زیست محیطی در سطح وسیع خواهیم بود.

اصغری مقدم اضافه کرد: همچنین اگر فرض بر این باشد که آب ژرف با آب زیر زمینی بالایی خود هیچ ارتباطی نداشته و فقط با محل‌های تغذیه ارتباط هیدرولیکی دارد، در این صورت نیز استفاده از چنین آبی در دراز مدت باعث افت سطح آب زیر زمینی در ارتفاعات می‎شود که اثرات بسیار مخرب زیست محیطی آن به صورت خشکی پوشش گیاهی آن مناطق و خشک شدن رودخانه‌هایی که از این مناطق منشاء می‌گیرند، بروز می‌کند.

استفاده از آب‎های ژرف، اثرات زیست محیطی فاجعه آمیزی خواهد داشت

وی تاکید کرد: طرح این موضوع جهت تحقیقات اولیه شاید اشکال آنچنانی نداشته باشد، اما سرمایه‌گذاری و اقدام عملی در این مورد علاوه بر به هدر دادن سرمایه‌های ملی اثرات زیست محیطی فاجعه آمیز‌تری را برای کشور رقم خواهد زد، معتقد هستم درخواست ارائه اطلاعات و داده‌های حاصل از چاه عمیقی که در استان سیستان و بلوچستان حفر شده از طرف دبیرخانه سومین کنفرانس هیدرولوژی ایران از مسئولین این پروژه می‌تواند تا حدی بعضی از ابعاد و ابهامات موضوع را روشن کند.

وی در ادامه در پاسخ به اینکه چه مشکلاتی باعث شده است که وزارت نیرو در فکر تعادل بخشی آب زیرزمینی باشد، گفت: نوسانات فصلی یا همان تغییرات سطح تراز آب زیر زمینی در طول یک سال که بر اثر فصول کم آبی و پر آبی به وجود می‌آید در کشور ما با فصول تابستان و پائیز که زمان برداشت از آب زیر زمینی و عدم بارش بوده و با فصول زمستان و بهار که با زمان عدم برداشت از آب زیر زمینی و افزایش بارش همراه است، خوب مطابقت دارد.

استاد گروه علوم زمین دانشگاه تبریز ادامه داد: در فصول کم آبی، سطح تراز پائین و در فصول پر آبی سطح تراز آب زیر زمینی بالا می‌آید، علاوه بر این‌ها یک تغییرات دراز مدت سطح تراز آب زیر زمینی وجود دارد که در این صورت سطح تراز آب زیر زمینی در طول چندین سال یک روند افزایشی و یا کاهشی به خود می‌گیرد و چنین تغییرات در سطح تراز اثرات زیانباری را برای محیط‌ زیست به وجود می‌آورد.

وی اضافه کرد: برای جلوگیری از تغییرات دراز مدت سطح آب باید برداشت سالانه از آب زیر زمینی معادل با مقدار تغذیه به آن باشد که به این مقدار برداشت در هیدروژئولوژی بهره‌برداری مجاز (Safe Yield) گفته می‌شود، این اصطلاح در سطح جهانی و در ادبیات هیدروژئولوژیکی به خوبی تعریف شده و جا افتاده است. در کشور ما به علت عدم بهره‌برداری مجاز از منابع آب زیر زمینی، سطح تراز آب در اکثر آبخوان‌ها در طول سال‌های متمادی به شدت افت کرده و نتایج نامطلوب فراوانی از قبیل کاهش شدید دبی رودخانه ها، فرونشت زمین، شوری آب‌های زیر زمینی، کاهش آبدهی چاه‌های بهره‌برداری و کاهش شدید حجم ذخیره آبهای زیر زمینی را به وجود آورده است که جلوگیری از آن و بالا آوردن سطح آب با عبارت “تعادل بخشی آب‌های زیرزمینی” بیان می‌شود.

وی متذکر شد: عبارت “تعادل بخشی آب‌های زیرزمینی” به خوبی تعریف نشده است و به مقدار بالا آوردن سطح آب با کاهش برداشت از منابع آب زیرزمینی برای رسیدن به تعادل، رساندن سطح آب به سطح قبل از توسعه منابع آب زیرزمینی یا سطح قبل از وجود چاه‌های عمیق در آبخوان، رابطه آن با نتایج نامطلوب ایجادشده مثل شوری، فرونشست زمین و خشک شدن تالاب‌ها اشاره نمی‎کند.

اصغری مقدم خاطرنشان کرد: مفهوم تعادل بخشی آب زیرزمینی و ارائه تعریف دقیق از آن نیز می‎تواند جزو بحث و بررسی‌های سومین کنگره ملی هیدرولوژی ایران باشد.

وی در ادامه با اشاره به ارتباط هیدروژئولوژی با هیدرولوژی گفت: هیدروژئولوژی یکی از گرایش‌های علوم جامع هیدرولوژی است که در سال ۱۹۵۸ از هیدرولوژی مشتق شد و در همان سال، دارسی معادله معروفش در خصوص سرعت و شدت جریان آب زیرزمینی در محیط متخلخل را ارائه داد و پس از آن نیز جولی دوپویی در سال ۱۸۶۳ جریان در آبخوان آزاد را مطرح کرد و آدلف و گونتر تیم، چارلز تایس، هیلتون کوپر، ژاکوب و مهدی حنتوش دانش هیدرولیک چاه را توسعه دادند.

مقدار برداشت آب زیر زمینی نباید از مقدار تغذیه آن بیشتر باشد

وی با ارائه توضیحاتی در خصوص آب زیر زمینی و کیفیت آن اظهار کرد: در ادبیات منابع آب از آب زیرزمینی بیشتر به عنوان آب استراتژیک یاد می‌شود و می‎توان از آن در خشک سالی‌ها و مواقع مورد نیاز برای تولید محصول استراتژیک و ضروری استفاده کرد؛ بنابراین مقدار ذخیره این آب نباید از مقدار تغذیه آن کمتر باشد، به این معنی که مقدار برداشت از آبخوان باید برابر با مقدار تغذیه آن باشد که بهره‌برداری مجاز (safe yield) نامیده می‌شود.

آب زیر زمینی ۴ درصد حجم آب کره را شامل می‎شود

استاد دانشگاه گروه علوم زمین دانشگاه تبریز با بیان اینکه آب زیر زمینی یکی از اجزای چرخه هیدرولوژی است که از نفوذ آب به زمین شروع شده و با حرکت عمقی آن تا رسیدن به چاه و چشمه و قنات ادامه می‌یابد، اظهار کرد: گردش بی پایان آب از نفوذ به زمین تا خروج به صور مختلف باعث تجدید پذیر بودن منابع آب زیرزمینی می‌شود، آب زیر زمینی فارغ از نوع کیفیت آن چهار درصد حجم آب کره را شامل می‎شود.

وی با اشاره به اینکه آب زیر زمینی در فضاهای خالی بین دانه‌ها در رسوبات آبرفتی و در شکستگی‌های سازندهای سخت ذخیره و جریان پیدا می‎کند، اظهار کرد: سازندهای سختی چون آهک‌ها باید شکستگی‌های اولیه و انحلال سنگ در محل شکستگی‌ها را داشته باشند تا بتوانند آبخوانی را تشکیل دهند، چنین اتفاقی در همه جا روی نمی‎دهد، در نتیجه این آبخوان‌ها تقریبا ۱۰ درصد منابع آب زیرزمینی را در سطح کره تشکیل می‌دهند.

اصغری مقدم اضافه کرد: حدود ۹۰ درصد منابع آب زیرزمینی در آبخوان‌های آبرفتی تشکیل شده است و معمولا رسوبات آبرفتی در مسیر رودخانه‌های اصلی ته نشین می‌شوند. آبخوان‌های آبرفتی با رودخانه یا رودخانه‌هایی که از روی آن عبور می‌کنند، همراه بوده و آب نفوذی از بارش و رودخانه‌ها آب تجدید پذیر آبخوان‎ها را تشکیل می‌دهند.

وی افزود: وسعت و ضخامت رسوبات آبرفتی، مقدار نفوذپذیری آن‎ها و عمق سطح ایستابی نقش مهمی در مقدار ذخیره آب زیرزمینی دارد. عمق سطح آب زیر زمینی هم نقش مهمی در ارتباط آب سطحی و زیر زمینی و جریان آب در رودخانه دارد که این نیز در مدیریت منابع آب یک منطقه از اهمیت اساسی برخوردار است.

وی متذکر شد: قابل محاسبه بودن میزان ذخیره آب، مطمئن بودن و تبخیر کم از محاسن مهم آب زیرزمینی بوده و همچنین این آب در طول فصول از درجه حرارت و کیفیت ثابتی برخوردار و نسبت به آب سطحی دارای آلودگی میکروبی کمتری است.

ضرورت شناسنامه‌دار کردن پایاب چاه‌ها

اصغری مقدم خاطرنشان کرد: افزایش برداشت از آب زیر زمینی بدون توجه به روش‌های آبیاری و نحوه استفاده از آن بالاجبار کاهش تولید محصولات کشاورزی و متضرر شدن قشر زحمت کش کشاورز را در پی دارد؛ بنابراین استفاده از روش‌های آبیاری بهینه که کمترین مصرف آب را در پی دارند، ضروری بوده و ایجاد زیر ساخت‌های لازم برای اجرای روش‌هایی از قبیل تجمیع چاه‌های برداشت، یکپارچه‌سازی اراضی و شناسنامه‌دار کردن پایاب چاه‌ها نیز از ضروریات است.

وی در پایان خاطرنشان کرد: کنترل برداشت از چاه‌ها فقط با تجهیز همه آن‌ها به کنتورهای هوشمند امکان پذیر بوده و هر دشتی دارای تعدادی چاه‌های مجاز و غیرمجازی است که کنتوری روی آن و یا تعداد زیادی از آن‌ها نصب نشده است و اطلاعاتی در مورد میزان برداشت آب در هر چاه و داده‌های مربوط به برداشت کلی از آبخوان که از مهمترین پارامترها جهت تهیه بیلان آب زیرزمینی دشت مربوطه است، وجود ندارد؛ بنابراین به نظر می‌رسد نصب کنتور هوشمند به تمامی چاه‌های بهره‌برداری مجاز و تعیین تکلیف چاه‌های غیر مجاز از مهمترین تمهیدات جهت جلوگیری از برداشت بی رویه از منابع آب زیرزمینی است./ ایسنا

برچسب های :

#آب های زیر زمینی