چهارشنبه, ۱۶ مهر ۱۴۰۴ / ۰۸:۰۱:۲۲
به گزارش آذر صبح، یازدهم شهریور برای اهالی صنعت چاپ اهمیت بسیاری دارد، زیرا در این روز، صنعت چاپ ایران با بیش از ۲ سده قدمت دارای هویت شد و «روز ملی صنعت چاپ» نام گرفت؛ این روز یادآور تلاش مستمر و زحمت مداوم جمع بزرگی از کارگران، صنعتگران و هنرمندان و در یک جمله وامدار […]
به گزارش آذر صبح، یازدهم شهریور برای اهالی صنعت چاپ اهمیت بسیاری دارد، زیرا در این روز، صنعت چاپ ایران با بیش از ۲ سده قدمت دارای هویت شد و «روز ملی صنعت چاپ» نام گرفت؛ این روز یادآور تلاش مستمر و زحمت مداوم جمع بزرگی از کارگران، صنعتگران و هنرمندان و در یک جمله وامدار تلاش بزرگمردان فرهنگ ایران زمین با طلایه داری تبریز و تبریزیان است.
در تبیین جایگاه صنعت چاپ در تبریز، اشاره به این نکته نیز خالی از لطف نیست؛ در حالی که در اوایل ورود صنعت چاپ به ایران، ۲ چاپخانه، البته در آن زمان باسمه خانه نامیده می شود، در این شهر فعالیت می کردند، پایتخت قاجارها هنوز چاپخانه نداشت.
شکوفایی صنعت چاپ و چاپخانه در تبریز در دهه های بعد از آن به ویژه در دوران مشروطه که چراغ نشر جراید در دیگر شهرهای کشورمان خاموش شده بود، تداوم یافت و چاپخانه های متعددی در گوشه و کنار این شهر نمودار شدند که نه تنها به متقاضیان صنعت چاپ در تبریز، بلکه به تهران و دیگر شهرهای کشور نیز خدمات چاپی ارایه می کردند.
اما رونق چاپ در تبریز دیری نپایید و با کودتای سیاه ۱۲۹۹ شمسی و روی کار آمدن رضاخان که به تمرکزگرایی سفت و سخت و منحصر کردن صدور مجوز تمام فعالیت ها به تهران منجر شد، دوران افول تبریز در عرصه های مختلف تجاری و فرهنگی نیز آغاز شد و دستگاه های چاپ این شهر به تدریج به پایتخت منتقل شدند.
هر چند آذربایجان شرقی امروزه نیز با داشتن ۳۷۰ چاپخانه در زمره استان های پیشروی کشور در این صنعت محسوب می شود، اما بدون شک تبریز دیگر «شهر اولین ها»ی چاپ ایران نیست و به ویژه از نظر کیفیت چاپ از جایگاه مطلوبش فاصله بسیار دارد.
خوشبختانه نمونه ای از نخستین دستگاه چاپ که حدود ۲۰۰ سال پیش به تبریز وارد شد، در حال حاضر در موزه شهر تبریز واقع در عمارت شهرداری در معرض تماشای علاقه مندان است؛ این دستگاه حدود ۱۰ سال پیش توسط رضا سرابی اقدم، مجموعه دار تلاشگر تبریزی خریداری شده است.
تبریز، خاستگاه صنعت چاپ
تحول عمده در فن چاپ و انتشار مواد چاپی، اعم از کتاب، روزنامه و مواد دیگر، از دوره ولایتعهدی عباس میرزا قاجار آغاز شد که مصادف با پیامدهای جنگ‌های ایران و روس است؛ چاپخانه‌ای که بنا بر مدارک فعلی، وجود آن محرز است، در سال ۱۲۳۳ قمری به دست آقا زین‌العابدین تبریزی و با حمایت عباس میرزا در تبریز تأسیس شده است.
«فتح‌نامه»، اثر میرزا ابوالقاسم قائم مقامِ فراهانی، تفصیلی از جنگ‌های ایران و روس، ظاهراً نخستین کتاب فارسی است که در ذیحجه ۱۲۳۴ قمری در تبریز چاپ و منتشر شده است.
بررسی نخستین کتاب‌های چاپی نشان می‌دهد که دولت وقت از فناوری چاپ در جهت مقاصد خود استفاده می‌کرده است. کتاب‌ها عمدتا تاریخی، دینی، ادبی، یا در جهت ترویج اصول بهداشتی، ترویج جنبه‌هایی از حیات مدنی و فرهنگ زندگی اجتماعی جدید بوده است.؛ در سال ۱۲۴۰ قمری، حدود هفت سال پس از تأسیس چاپخانه در تبریز، میرزا زین‌العابدین به امر فتحعلیشاه به تهران احضار و به تاسیس چاپخانه و چاپ کتاب در پایتخت مامور شد.
هر چند نخستین دستگاه چاپ وارداتی به تبریز از نوع سربی و دارای مزیت های زیادی نسبت به چاپ سنگی بود، اما پس از آن چاپ سنگی جای ان را گرفت، زیرا در چاپ سربی، نان خوشنویسان و تذهیب کاران تخته می شد و نیز به کار آنها نبود، اما در چاپ سنگی مطالب باید توسط خطاطان و خوشنویسان نوشته، مذهب کاری و سپس منتشر می شد.
در دوره حکمرانی عباس میرزا نایب السلطنه در آذربایجان،جعفرخان تبریزی برای تعلیم دیدن چاپ‌سنگی به مسکو فرستاده شد و او در بازگشت، یک دستگاه چاپ سنگی را در ۱۲۳۹ـ۱۲۴۰ قمری، چند سالی پس از ورود چاپ‌سربی، با خود به تبریز آورد.
نخستین کتاب چاپ سنگی نیز ظاهرا قرآنی بود که در ۱۲۴۸ قمری به همت میرزا اسداللّه در تبریز چاپ شد و سه سال بعد، باز به همت او و در تبریز، «زادالمعاد» انتشار یافت؛ چاپ سنگی جز در تبریز و تهران در بسیاری از شهرهای دیگر ایران رواج یافت، تا آنکه در دوره ناصرالدین شاه قاجار، چاپ سربی پس از مدتی بیش از نیم قرن بار دیگر رایج شد. چاپ سنگی حتی بنا به ضرورت فنی بر خط فارسی تاثیر گذاشت و در شیوه تحریری آن تغییری ایجاد کرد.
تاسیس مدرسه دارالفنون بر وضع و سیر چاپ در ایران تاثیر گذار بود و نیاز به انتشار کتاب‌های درسی، سبب شد که در این مدرسه، کارگاهی مختص چاپ آثار استادان دارالفنون، منابع درسی محصلان و نیز پاره‌ای کتاب‌های دیگر تاسیس شود.؛چاپخانه کوچک دارالفنون در ۱۲۶۸ قمری و با نام «دارالطباعه خاصه علمیه مبارکه دارالفنون تهران» و زیر نظر علیقلی میرزا اعتضادالسلطنه تشکیل شد و تا ۱۳۰۰ قمری دایر بود و شاید حدود ۴۰ عنوان کتاب درسی در آن به چاپ رسیده باشد.
چاپخانه دولتی، که تحت عناوین مختلف فعالیت می‌کرد و به چاپ کتاب و روزنامه می‌پرداخت، در دوره ناصرالدین شاه تاسیس شد.
نهضت مشروطه در ایران عامل افزایش تعداد عناوین و شمارگان روزنامه‌ها، گرایش بیشتر مردم به خواندن مطالب سیاسی و اجتماعی و نیز تقویت و گسترش چاپ در ایران بود. چاپ ژلاتینی، که بعدها جای خود را به روش چاپ استنسیلی داد، احتمالا از اواخر عصر ناصری، و همزمان با آغاز تحرکات سیاسی تازه، برای تکثیر اعلامیه‌های پنهانی، نامه‌های سرگشاده و شب‌نامه‌های سیاسی مورد استفاده قرار گرفت و ظاهرا چاپخانه‌های مخفی کوچکی برای چاپ ژلاتینی تشکیل شده بود.
صنعت چاپ همواره در طول زمان و با پیشرفت های تکنولوژی دچار تحول عظیم و قابل توجهی شده است که امروزه چاپ دیجیتال با سریع ترین، با کیفیت ترین و پرتعدادترین چاپ در زمان، سرعت اطلاع رسانی و انتقال اخبار و دانش را به هزاران برابر از زمان اختراع اولین دستگاه چاپ رسانده است.
خاندان علمیه، پیشانی صنعت چاپ ایران
همان گونه که گفته شد نخستین دستگاه چاپ سربی توسط میرزا زین العابدین تبریزی در سال ۱۲۳۳ قمری تبریز دایر و ۱۲ سال بعد در سال ۱۲۴۵ تعطیل شد؛ در آن زمان هنوز واژه چاپخانه متداول نشده بود و به این دلیل آن را «باسمه‌خانه»، «بصمه‌خانه»، «مطبعه»، «دارالطباعه» و «دارالطبع» می‌نامیدند.
اصطلاحات باسمه و باسمه خانه، بترتیب به معنای چاپ و چاپخانه،از طریق آذربایجان و تبریز، از ۱۲۳۳ با تأسیس مطبعه سربی رواج یافت. باسمه خانه تبریز تا مرگ عباس میرزا (۱۲۴۹ قمری) دایر بود تا اینکه چاپ سنگی جای آن را گرفت.
دکتر فهیمه باب‌الحوائج در کتاب «آشنایی با مبانی چاپ و نشر» می‌نویسد: “عباس میرزا ولیعهد فتحعلیشاه چند تن از ایرانیان را به اروپا گسیل کرد تا صنعت چاپ را بیاموزند. سپس دستور داد که از روسیه ماشین چاپ وارد کنند. در سال ۱۸۱۶ میلادی هنرمند آذربایجانی میرزا زین العابدین تبریزی یکی از همین ماشین‌ها رابه کار گرفت”.
حسین امید نیز در کتاب «تاریخ فرهنگ آذربایجان» می‌نویسد: در میان مطابع سنگی معروف تبریز می‌توان مطبعه سنگی علمیه (چاپ سنگی علمیه) را نام برد که به‌وسیله حاج زین العابدین که به نام حاجی حاج آقا علمیه مشهور بود (نوه حاج میرزا زین العابدین تبریزی) در سال ۱۲۹۰ هجری شمسی تأسیس یافته و این مطبعه در چاپ کتب مختلف خدمات مهمی انجام داده‌است .
حدود ۹۰ سال پس از تأسیس چاپخانه در تبریز، نوه حاج زین العابدین اول، بنام زین العابدین مطبعه چی که پس از زیارت مکه به نام حاجی حاج آقا معروف و هنگام گرفتن شناسنامه نام علمیه را برخود انتخاب نمود، یک دستگاه ماشین چاپی از اروپا خریداری و از طریق کشور مصر وارد بندر استانبول کرد؛ او دستگاه چاپ جدیدر از این بندر توسط ۴۰ گاومیش به تبریز منتقل کرد؛ حاجی حاج آقا علمیه همرا با دستگاه‌های چاپ سنگی خود هشت تن از متخصصین صنعت چاپ را نیز از کشور آلمان برای نصب و آموزش این دستگاه‌ها به تبریز آورد.
این آلمانی‌های متخصص صنعت چاپ در منزل مسکونی ۲۲۰ متری حاجی حاج آقا که ماشین‌های چاپ نیز در قسمتی از آن دایر شده بودند، ساکن شدند.
دختر حاجی حاج آقا علمیه می گوید: زمان حمل گاومیش‌های حامل دستگاه های چاپ از کوچه‌های تنگ و باریک محله «منجم» تبریز، به اجبار دیوار تعداد زیادی از خانه‌های همسایه‌ها فرو ریخته و خراب شدند که حاجی حاج آقا هزینه بازسازی دیوارهای فرو ریخته را نیز متحمل شد.
گفتنی است که نوه‌های حاجی حاج آقا علمیه اغلب به کار آبا و اجدادی خویش روی آورده‌اند و در صنعت چاپ ایران مشغول به فعالیت هستند؛ امروزه چاپ محمدی علمیه ،دانش ، سیماذر، ولیعصر،سپهر، آذربایجان و چاپ میشو از جمله این چاپخانه ها می باشند.
گشایش موزه چاپ و نشر تبریز معطل مکان است
با توجه به پیشینه ۲۰۰ ساله صنعت چاپ در تبریز، طبیعی است که علاقه مندانی در پی جمع آوری، صیانت و نمایش میراث این صنعت در تبریز باشند؛ خاندان کفیلی، پیشروی این اهتمام فرهنگی در «شهرها اولین ها» محسوب می شوند؛ اعضای این خانواده که از چند دهه قبل به امر تجارت و توزیع کاغذ اشتغال دارند، در سه دهه اخیر، وقت، انرژی و هزینه زیادی برای گردآوری و حفظ آثار قدیمی صنعت چاپ ایران خرج کرده اند.
براداران کفیلی به دنبال ایجاد موزه چاپ و نشر در تبریز هستند؛ خوشبختانه با همکاری ادارات کل آموزش و پرورش و میراث فرهنگی، صنایعی و دستی و گردشگری آذربایجان شرقی، ساختمان قدیمی دبیرستان ماندگار تبریز در خیابان امام تبریز، برای موزه «چاپ و نشر» اختصاص یافته و بر اساس تفاهم نامه امضا شده، قرار است این محل پس از مرمت و آماده سازی برای آغاز به کار موزه در اختیار براداران کفیلی قرار داده شود.
رشید کفیلی، مجموعه دار صنعت چاپ و نشر، مهم‌ترین هدف خود از گردآوری ادوات چاپ و نشر را جلوگیری از نابودی هویت و شناسنامه این کهن‌شهر تاریخی ذکر کرد و اظهار داشت: صنعت چاپ شناسنامه تبریز است، زیرا صنعت چاپ و نشر ایران اولین بار از تبریز آغاز شد و هر کجا نام چاپ می‌آید پشتوانه آن تبریز است.
وی افزود: برای اینکه شناسنامه و هویت تبریز حفظ شود، باید همه ملزومات مربوط به چاپ و نشر نیز ارزش‌گذاری و نگهداری شوند؛ در طول ۳۰سالی که برای جمع‌آوری دستگاه‌های چاپ اقدام شده، سعی کردیم از تخریب و نابودی ادوات چاپ جلوگیری کنیم؛ وقتی می‌شنوم جایی یک دستگاه چاپ را به قطعات اوراقی تبدیل کرده و از بین برده‌اند ناراحت می‌شوم، دوست ندارم این دستگاه‌ها از بین بروند، در نتیجه این دستگاه‌ها را خریداری کرده و نگهداری می‌کنیم.
در مجموعه تخصصی چاپ و نشر کفیلی، دستگاه‌هایی به چشم می‌خورند که کاربرد اداری داشته و در بانک‌ها، ادارات و مدارس به کار رفته است و اکنون در این مجموعه شخصی نگهداری می‌شوند.
«ماشین حساب مکانیکی» از جمله دستگاه‌های اداری است که بنا به گفته رشید کفیلی، در این نوع دستگاه هیچ نوع نمایشگری روی آن وجود ندارد و محاسبات چاپ شده و قابل مشاهده است.
دستگاه کارت‌زنی حضور و غیاب کارخانه پشمینه که نزدیک به یک‌صد سال قدمت دارد، یکی دیگر از ادوات صنعت چاپ است که می‌توان در اینجا مشاهده کرد و خرید آن، به گفته کفیلی، یک و نیم سال طول کشیده است؛ کارگران کارخانه پشمینه هنگام ورود و خروج کارتی را داخل دستگاه گذاشته و اهرم را می‌کشیدند که ساعت و تاریخ را چاپ می‌کرد.
کاغذهای پاپیروس که به سفارش برادران کفیلی از مصر و لبنان به ایران آورده شده و در این مجموعه قرار گرفته‌اند، نیز حال و هوای مجموعه را به هزاران سال پیش می‌برد.
اکثر دستگاه‌های موجود در صنعت چاپ ایران خارجی هستند و در شهرهای مختلف کشور مورد استفاده قرار گرفته‌اند.
ماشین نمونه‌گیری و تصحیح چاپ ساخت کشور آلمان، ماشین چاپ دستی ساخت ایران، دستگاه چاپ برجسته‌زنی (ترموگراف) ساخت کشور انگلیس، ماشین پرفراژ ساخت آلمان، نمونه اسکناس چاو امپراطوری چین، ماشین دوخت رومیزی، دستگاه گیره صحافی دستی ساخت آلمان کارکرد در صحافی از دیگر اشیایی هستند که در دل مجموعه براداران کفیلی جای گرفته اند.
پروانه مجموعه داری چاپ و نشر صادر شده است
رئیس امور موزه های اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی گفت: حوزه چاپ و صحافی از ارزشمندترین مواریثی است که نخستین گام های آن در آذربایجاننهاده شده و در سیر ظهور و ماندگاری آثار نگارشی فرهیختگان، ادیبان و شاعران آذربایجان، نقشی پایدار و موثر داشته است.
مهدی بزاز دستفروش با اشاره به اینکه تبریز از پیشگامان صنعت چاپ و صحافی در کشور است، اظهار کرد: با توجه به پیشینه تبریز و آذربایجان در این صنعت، نگهداری و حفظ آثاری مرتبط با این حوزه به صورت مجموعه ای تخصصی از سوی برخی علاقه مندان و مجموعه داران مختلف تاریخی، گردآوری صورت گرفته است.
وی یادآوری کرد: برای ارج گذاشتن به این امر و صدور مجوز فعالیت رسمی مجموعه داران این حوزه، پروانه مجموعه داری در این صنعت صادر شده است.
بزازدستفروش ادامه داد: مجموعه دستگاه های چاپ و صحافی معاصر، مجموعه ای است که توسط رشید کفیلی گردآوری شده و تاریخ زنده از صنعت چاپ و صحافی این مرز و بوم را در خود جای داده است.
افزود: بر اساس ماده ۲۰ آیین نامه مدیریت، ساماندهی، نظارت و حمایت از مالکان و دارندگان اموال فرهنگی – تاریخی منقول مجاز، کلیه اشخاص حقیقی یا حقوقی که نسبت به گردآوری و نگهداری اموال فرهنگی تاریخی و هنری ایرانی یا خارجی اقدام می کنند باید از سازمان میراث فرهنگی و گردشگری پروانه مخصوص دریافت کنند.
نماینده تبریز: مجلس آماده حمایت از صنعت چاپ است
عضو کمیسیون اجتماعی و نماینده مردم تبریز، اسکو و آذرشهر در مجلس شورای اسلامی نیز با اشاره به ظرفیت آذربایجان‌شرقی برای توسعه صنعت چاپ، اعلام کرد: مجلس شورای اسلامی آمادگی لازم را برای حمایت و بهبود فضای کسب و کار در این صنعت دارد.
محمداسماعیل سعیدی اظهار کرد: چنانچه مدیران استانی در تصمیم گیری ها و تصمیم سازی ها شرکت کنند، بیشتر مشکلات رفع و مسائل دقیق تر و تخصصی تر پرداخت می شود.
وی با بیان اینکه تفویض اختیارات به استان‌ها بسیاری از مشکلات را برطرف می‌کند، افزود: بسیاری از مفسده هایی که در جامعه می بینیم، نتیجه تمرکز در تصمیم گیری ها و امضاهاست.
سعیدی ادامه داد: با عدم تمرکزگرایی بخش اعظم مشکلات و گرفتاری ها و حتی مسایل مربوط به رانت رفع می شود زیرا مسئولان استانی به حوزه خود احاطه دارند و می توانند به خوبی مدیریت کنند.
نماینده مردم تبریز، اسکو و آذرشهر در مجلس شورای اسلامی همچنین با اشاره به اینکه تبریز در چاپ و نشر قدمت طولانی دارد، گفت: این قدمت تنها به دوره عباس میرزا برنمی گردد بلکه قدمت نشر در ایران به ۶ تا هفت قرن پیش برمی گردد که مجموعه دانشگاهی ربع رشیدی در تبریز فعالیت داشت.
وی همچنین با تاکید بر اینکه بخش فرهنگ از مالیات معاف است، گفت: در ماده ۳۹ قانون اساسی آمده است که به فعالیت های فرهنگی و بخش فرهنگ مالیات تعلق نمی گیرد اما معلوم نیست چرا برخی اصرار دارند تا مالیات از این بخش اخذ شود. / ایرنا
