سنت ۵۰۰ ساله مرثیه‌سرایی و مرثیه‌خوانی در آذربایجان

به گزارش آذر صبح،  کهن شهر تبریز از چند روز مانده به محرم به طور کامل رنگ و بوی عزا و ماتم به خود گرفته و هیچ محله، خیابان و معبری را نمی توان یافت که در آن پرچم عزای امام حسین(ع) و شهدای کربلا به اهتزاز نیامده باشد؛ البته در این میان نقش محوری و اصلی بر عهده مردم است که به صورت خودجوش، مسجد و محله خود را برای عزای حسین آماده می کنند و شاید همین موضوع عنصر اصلی ماندگاری و پویایی آیین های محرم در تبریز است.

مساجد، تکایا، حسینیه ها و محلات مختلف تبریز از اول محرم تا چهلم شهدای واقعه عاشورا، حال و هوای خاصی دارند و فعالیت ۲ هزار و ۶۰۰ هیات و دسته حسینی فضای این شهر را معنوی تر از هر زمان دیگری می کنند.

بررسی سیر تاریخی ادبیات دینی و محرم در حوزه زبان آذری نشان دهنده عمق، اصالت، استواری و بی مانندی توان شعرای اهل بیت (ع) و مدیحه سرایی این خطه از ایران اسلامی است که در طول تاریخ شخصیت ها و ادبای متعدد و توانمندی را به جهان تشیع معرفی کرده است.

ادبیات عاشورایی در آذربایجان هر چند قدمتی افزون بر ۴۰۰ سال دارد، اما می توان ادعا کرد که این ادبیات مورد وثوق و اعتماد مردمی، در دوران معاصر رشد سریع تری به خود گرفته  و در این دوره ها هر میزان مذهب تشیع در گستره اجتماعات مردمی آذری زبان ها وسیع تر شده، به همان میزان جلوه های مترقی از آیین ها و ادبیات مراثی نیز نمود بیشتری پیدا کرده است.

عشق و علاقه به اهل بیت (ع) همواره یکی از ویژگی ها و خصوصیات اخلاق اجتماعی، دینی و حتی سیاسی و اقتصادی مردم آذربایجان در طول تاریخ بوده است که جنبه ها و ابعاد مختلف آن را در سوگواری های ایام محرم و نهضت عاشورا می توان یافت.

به گواه تاریخ، گرایش به مذهب تشیع و عمیق تر شدن پایه های آن در باور عموم مردم آذربایجان از دوران صفوی آغاز و در طی دوران مختلف تاریخی با صلابت و پایداری خاصی ادامه پیدا کرده است؛ نگاهی کوتاه به تاریخ آیین ها، مدیحه سرایی ها و آثار شعرای مرثیه سرای نامی خطه آذربایجان، بهترین راه برای شناخت زوایای مختلف ادبیات محرم و عاشورایی این خطه است که امروزه نمودهای عینی و بسیار وزین آن را در شهرهایی همچون تبریز، زنجان، اردبیل، ارومیه، بخش هایی از استان های همدان، تهران و البرز و حتی در کشورهای جمهوری آذربایجان و ترکیه و شهرهای آذری زبان شمال عراق از جمله کرکوک شاهد هستیم.

از دوره صفویه که تشیع به عنوان مذهب رسمی ایران اعلام شد، در آذربایجان و برخی مناطق شیعه نشین عراق که آذری های شیعی مذهب در آنها ساکن بودند، مرثیه سرایی و تعزیه خوانی به زبان ترکی در مراثی و مصایب اهل بیت (ع)، منحصر و توجه شاعران و نوحه سرایان شیعه بیش از پیش به حادثه خونین و جانسوز کربلا و شهادت مظلومانه سالار شهیدان و یارانش معطوف شد.

بر اساس اسناد تاریخی، «ملامحمد فضولی»، شاعر و عارف بزرگ آذری زبان کشورمان، متوفی به سال ۹۹۷ هجری قمری و مدفون در کربلا، نخستین شاعر شیعی است که در مدح و رثای چهارده معصوم (ع)، مراثی و مدایح ماندگار و پرسوز و گدازی سروده است.

این شاعر و عارف نامی جهان اسلام علاوه بر اشعار مختلف در قالب های شعری، کتاب معروف خود “حدیقه السعداء” را به نظم و نثر آذری در ۱۰ باب تألیف کرد که بخش اعظم آن به واقعه کربلا اختصاص دارد.

«نظام الدین محمد توفارقانلی» از دیگر شاعران و مدیحه سرایان نامی آذربایجان در قرن یازدهم هجری قمری است که اشعار جانسوز و بسیار زیبایی در رثای امام حسین (ع) و یارانش سروده است که مدت های طولانی ورد زبان مداحان و نوحه خوانان آذرب زبان بوده است؛ او، فرهنگ عاشورایی، شهادت و فداکاری در راه دین خدا و مبارزه با دشمنان حق را سرلوحه و جانمایه اشعار مرثیه ای خود قرار داده است.

«سیدفتاح مراغه ای»، متخلص به «اشراق» نیز از شاعران قرن دوازدهم هجری آذربایجان است که به دو زبان فارسی و ترکی در ماتم شهدای کربلا مرثیه های زیبایی سروده است.

اما ادبیات محرم و عاشورایی در آذربایجان، تنها به جامعه مردان تعلق ندارد و بانوان بسیاری نیز که کمتر نامی از آنها باقی مانده، به عشق امامت و ولایت، اشعار جانگدازی در سوگ سرور و سالار شهیدان سروده اند؛ «خورشیدبانو ناتوان» از جمله مرثیه سرایان آذربایجان است که در قرن سیزدهم هجری قمری در شهر «شوشا» زندگی می کرد و به دو زبان ترکی و فارسی شعر می سرود؛ این بانوی مدیحه سرا، مرثیه ها و سروده های سوگناکی در ماتم امام حسین (ع) و شهدای کربلا دارد که از مشهورترین اشعار عاشورایی تاریخ ادبیات آذربایجان به شمار می رود.

این شعرا و مدیحه سرایان، در حقیقت پایه ها و اساس ادبیات عاشورایی در آذربایجان را بنیان نهادند تا اینکه در تاریخ معاصر، شعرایی همچون حسین شانی تبریزی، سیدرضا حسینی (سعدی زمان)، صافی، منزوی اردبیلی، محمدحسین جنتی(صحاف تبریزی)، اعظمی تبریزی، منعم اردبیلی، میرزاحیدر صراف، انور اردبیلی، روفه گر، استاد عابد تبریزی، استاد یحیوی، استاد نظمی تبریزی، مرحوم حاج حیدر شبگرد(خوندل)، کلامی زنجانی، حاج غلامرضا عینی زنجانی و در نهایت شاعر عاشق و دوستدار اهل بیت (ع)، استاد محمدحسین شهریار» با مدیحه ها و مرثیه های خود، نه تنها بر غنای ادبیات آذری افزودند، بلکه توان ادبیات محرم در تشیع را روز به روز قدرتمند تر و پرصلابت کردند.

نکته جالب توجه در سروده های شاعران مدیحه سرای آذربایجان این است که آثار فارسی آنها نیز دست کمی از اشعار ترکی نداشته و امروز در اغلب آیین ها، تعزیه خوانی ها و مراسم سوگواری از آنها استفاده می شود؛  شعر زیر از مرحوم «شانی تبریزی»، نمونه ای از انسجام شعری شعرای مرثیه سرای آذربایجان را نشان می دهد؛

تا از کف عباس دلاور علم افتاد
لرزش به دل مضطر اهل حرم افتاد
تنها نه حسین را کمر از غصه دوتا شد
زین واقعه بر قامت افلاک خم افتاد
آبی که از آن مشگ پر از اشک فرو ریخت
وارون ز قضایای جهان جام جم افتاد

مرثیه سرایان آذربایجان به قدری در به نظم کشیدن حادثه کربلا تبحر داشته اند که برای هر روز و در هر واقعه غمناک، غزلیات، رباعیات، ترکیب بندها و تصنیف های بی نظیری خلق کرده اند که به نمونه هایی از این آثار به زبان ترکی اشاره می شود:

**ترکیب بندی برای شروع محرم از مرحوم “‘شانی تبریزی” :
باشلاندی تکایـاده عَـزاسی شـهِ دینون
مظلوم آقامون؛ یعنی حُسَین اِبنِ عَلینون
زهرایه جگرگوشه؛ اورَک بندی نَبینون
قاره گئیینوب اَگنینه عاشقـلـری یکسر
بـو آیـدا شهـیـد اؤلدی او دلبند پیمبر
تولاندی زمان؛ گئچدی بیرایل؛ گَلدی محرَّم
عشق اَهلی دوتا؛ عشق شهنشاهینَه ماتَم
قلبیمده نده ن دور چؤخالور غُصّه ایلَن غَم
اَیّــام عَــزاداری شـــاهِ شُــهَــدادور

**مرحوم صحاف تبریزی؛
حسینه انس و جان آغلار بو آیدا امام عصر قان آغلار بو آیدا
گلوب موجه بو آی بحر مصیبت بو آیدا دولدوروب آفاقی محنت
بو آیدا باشلانوب شور قیامت زمین و آسمان آغلار بو آیدا
ویروب غم یوز بو آیدا ماسوایه گلوب جن و ملک شور و نوایه
چکوبلر قاره عرش کبریایه هامی لاهوتیان آغلار بو آیدا

** منزوی اردبیلی؛
بورا نینوادی زینب، بومکان نواسیز اوْلماز
آدی کربلا اوْلان یئر، بولورم بلاسیز اوْلماز
بو زمین پاکه قانیم وئره ر آیری بیر اثرلر
سوْرا قانلی تُربَتیمده ن گل آرزو در للر
اؤپوب ال به ال جهاندا، اوْنی تُحفه گؤندرللر
اوْلا هر مریضه قسمت، مرضی شفاسیز اوْلماز

** صراف تبریزی؛
ای حسیـن ای شـرف آل عبــا
بیزی گَل سَن اَلی بوش سالما یولا
مایــه ی عـزّت و جاهیم سن سن
ایکــی دنیـاده پنــاهیم سن سن
قاپوین سائلیم، آدیوین عاشقیم
سن سن عالم لــره آیــات جلی
کُـلّ بو مــاخلقیــن بی بدلــی
سنــه قربـان اولوم ای ماه جمال
سن سن عالمـده گوزللر گوزلی
آتـش عشقـه آلشدیـم گلدیــم
قولای اولسامدا چالشدیم گلدیم
هامی گـوردوم گلوری بو قاپیـا
منـده بو جَمعه قاریشدیم گلدیم

روضه خوانی ۱۶۰ ساله بازار تبریز

۱۶۰ سال مراثی خوانی بی وقفه در آیین های عزاداری بازار تبریز

به گزارش ایرنا، تبلور آثار منظوم و بی نظیر شعرای آذری زبان را در عزاداری و تعزیه خوانی های بی مانند بازار مسقف تبریز می توان یافت که در آن نوحه خوانان با مرثیه سرایی خود با استفاده از آثار شعرای یاد شده، بر سوز و گداز این روزهای محرم می افزایند.

هرچند اوج عزاداری در بازار بزرگ تبریز در ۵ روز شامل شب تاسوعا، تاسوعا، عاشورا، دوم و سوم شهدای کربلا، نمود می یابد، اما آیین های عزاداری و تعزیه از همان اول محرم در تیمچه ها و سراهای مختلف بازار تداوم دارد و این بازار تاریخی که سابقه اقتصادی، تجاری، سیاسی و فرهنگی آن بر کسی  پوشیده نیست، در حوزه فعالیت های دینی نیز پیشینه طولانی دارد که برگزاری آیین های مختلف در ایام محرم یکی از نمودهای عینی این ویژگی منحصر به فرد است.

بازار تاریخی تبریز که از شروع ماه محرم تا اربعین حسینی، چهره ای متفاوت و مشخص و با نصب پرچم ها و پارچه نوشته ها، فضای عزا به خود می گیرد، از چنان سابقه برجسته و افتخارآمیزی برخوردار است که در برگ های مختلف تاریخ آن، زوایای گوناگونی از عشق و علاقه مردم مومن و ولائی تبریز به ویژه بازاریان آن به اهل بیت (ع) موج می زند.

“اوچ تیمچه لر” (تیمچه های سه گانه)، مشهور به تیمچه حاج شیخ ، از جمله مکان های بازار بزرگ تبریز است که از اول ماه محرم به مدت ۱۳ روز و نیز در اربعین حسینی، میزبان عشاق اباعبدالله (ع) بوده و مراسم روضه خوانی به طور مرتب در آن برگزار می شود؛ مراسمی که سابقه آن طبق گفته های مغازه داران تیمچه به بیش از ۱۶۰ سال قبل می رسد و می توان ادعا کرد که برگزاری چنین مراسم مذهبی شاید در ایران بی نظیر و حداقل کم نظیر باشد.

اینکه مجلس عزای امام حسین (ع) در اوچ تیمچه لر طی سال های متمادی بدون وقفه تداوم داشته است و در گذرگاه های مختلف تاریخی و تاریک ترین سال های حکومت پهلوی، با وجود جلوگیری از هرگونه عزاداری در ماه محرم، با صلابت، شکوه و بی آلایش پیگیری شده است، نشان دهنده عزم و اراده و عشق و علاقه بازاریان تبریز به آموزه های دین و ائمه اطهار (ع) است که با هیچ چیز مادی و معنوی قابل قیاس نیست.

شاید زمانی که “حاج شیخ” حدود ۱۶۰ سال قبل و تنها هفت یا هشت سال پس از ساخت تیمچه های سه گانه، به عنوان نذر امام حسین (ع)، مجالس عزا و روضه خوانی شهدای کربلا را در این مکان بنیان نهاد، فکر نمی کرد که این سنت حسنه برای افزون بر یک و نیم قرن دوام و قوام یابد و امروز عاشقان و دلسوختگان امام شهید، از اول محرم تا سوم شهدای کربلا «اوچ تیمچه لر» را مامنی زیبا برای ذکر مصیبت های آل رسول الله تبدیل کنند.

روضه خوانی در تیمچه های سه گانه حاج شیخ طی سنوات گذشته با ساده ترین، زیباترین و سنتی ترین شیوه های مرثیه داری و ترویج فرهنگ تشیع ادامه داشته و این مراسم چشم و دل رهگذران بازار تاریخی تبریز را به خود جلب و جذب می کند.

امسال نیز همچون سال های گذشته روضه خوانی اوچ تیمچه لر از اول ماه محرم شروع شده است که طی آن هر روز سه نفر از واعظان روحانی تبریز در هر یک از تیمچه های پیرامون در تبیین و تشریح ابعاد مختلف واقعه کربلا، احکام دینی و مذهبی و مسایل شرعی و سیره ائمه اطهار (ع) و در نهایت ذکر مصیبت سرور و سالار شهیدان، سخنرانی و مرثیه سرایی می کنند.

تفسیر قرآن کریم و پهن شدن سفره های نذری و چای از دیگر برنامه های آیین سنتی روضه خوانی در «اوچ تیمچه لر» بازار تاریخی تبریز است.

به گفته اصناف و بازاریان محل، روضه خوانی در این محل هیچ گاه تعطیل نشده است و حتی در بحرانی ترین سال ها از جمله دوران سیاه پهلوی اول، سال های آخر رژیم پهلوی دوم و دوران جنگ تحمیلی این مراسم به بهترین شکل ممکن برگزار شده است.

مرحوم حجت الاسلام «میرزاحسن ناصرزاده»، واعظ نامی و مجاهد نستوه دهه های ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰ شمسی، از جمله روحانیون مشهوری است که از منبری های «اوچ تمیچه لر» بوده و سال های سال با موعظه ها و خطابه های دلنشین و زیبای خود مردم را بهره مند می کرد./ ایرنا