شنبه, ۱۱ مرداد ۱۴۰۴ / ۱۳:۱۸:۳۰
۱۸آوریل برابر با ۲۹ فروردین ماه بعنوان روز جهانی بناها و محوطه‌های تاریخی نامگذاری شده است، شورای بین‌المللی بناها و محوطه‌ها (ایکوموس) هر سال، به مناسبت این روز، موضوعی را پیشنهاد می‌کند تا کمیته‌های ملی، بین‌المللی و دیگر سازمان‌هایی که تمایل به همکاری دارند، فعالیت‌های خود را با محوریت آن شکل دهند.
به گزارش آذر صبح، موضوع سال ۲۰۲۰ میلادی «فرهنگ‌های مشترک، میراث مشترک، مسئولیت مشترک» تعیین‌شده و نوشتار حاضر پیرامون ویژگی‌های یکی از آثار تاریخی ارزشمند تبریز و با مدنظر قرار دادن موضوع فوق به مناسبت روز جهانی بناها و محوطه‌های تاریخی تنظیم یافته است.
«باغ کمال» در محله تاریخی بیلانکوه تبریز (ولیانکوی) قرار دارد، در روزگاران گذشته بیلانکوه به دلیل دارا بودن باغات متعدد، خوش آب و هواترین نقطه شهر محسوب می‌شد، این باغ منسوب است به«کمال‌الدین مسعود خجندی»عارف و شاعر نامی قرن هشتم هجری «کمال»در شهر خجند زاده شده، او در جوانی به عزم زیارت کعبه از خجند خارج و پس از زیارت‌خانه خدا درراه بازگشت به وطن چون تبریز را مناسب طبع خود دید، قصد اقامت در این شهر را کرد. گفته می‌شود «سلطان حسین جلایری» چون از قصد کمال آگاهی یافته او را به گرمی پذیرفته و دستور داد تا برای کمال دریکی از باغات بیلانکوه خانقاهی بنا کنند و موقوفات زیادی را برای این خانقاه اختصاص داد و از همان زمان بود که باغ مذکور به نام «باغ کمال» شهرت یافت، مشهور است کمال از فرط علاقه به این باغ که در نیم فرسخی تبریز قراردادت، آن را بهشت لقب داد و می‌فرمود:
«از بهشت خدای عزوجل تا به تبریز نیم فرسنگ است»
و در جای دیگر می‌گوید:
«زاهدا بهشت جو که کمال ولیانکوی خواهد و تبریز»
کمال به علت زهد و پاک‌دامنی احترام و شهرت زیادی در بین مردم تبریز کسب کرده بود و جمع کثیری به او ارادت می‌ورزیدند، او مدت‌ها مرجع استفاده افاضل وقت بود، بدین لحاظ باغ کمال محفل انس عرفا و شعرای تبریز بود که برای بهره‌مندی از محضر آن عارف بزرگ روی به‌سوی باغ کمال می‌نهادند و از وجود شیخ بهره‌ها می‌جستند. بعد از برچیده شدن بساط حکمرانی آل جلایر، کمال خجندی مدتی نیز طرف توجه میران شاه‌پسر تیمور گورکانی واقع شد و چندی بعد به سال ۸۰۳ هجری در خانقاهش رخ در نقاب خاک کشید و کالبدش در همان سرداب خانقاهش در باغ کمال مدفون شد.
کمال‌الدین مسعود خجندی از شعرا و عرفای معاصر با لسان‌الغیب حافظ شیرازی محسوب می‌شود و در منابع تاریخی به وجود مراوداتی بین ایشان اشاره‌شده است، صاحب‌نظران بر این باورند که شعر حافظ از کمال و سخنوری و مجلس کمال از حافظ دل‌نشین‌تر بوده است. کمال شاعری را پیشه نکرده بود بلکه از شعر فقط به‌عنوان یک وسیله برای بیان احساسات و افکار و نیز دستاویزی برای ارشاد و تربیت مردم استفاده می‌کرد.
حدود یک‌صد سال پس از وفات کمال، به سال ۹۰۷ ه.ق شاه اسماعیل اول تشکیل دولت صفویه را اعلام و تبریز را پایتخت خود قرارداد. او نه سال بعد، پس از فتح خراسان ارسال ۹۱۶ ه. ق “کمال‌الدین بهزاد” هنرمند نگارگر دربار تیموری را که در پی تسلط ازبکان بر هرات، در دربار شیبک خان ازبک می‌زیست، با خود از هرات به تبریز آورد.
حضور بهزاد در تبریز به‌عنوان نقطه عطفی در تاریخ هنر نگارگری ایران محسوب می‌شود. انتقال گروهی از هنرمندان مکتب هرات به تبریز و انتصاب برجسته‌ترین نماینده آن مکتب به سرپرستی کتابخانه دربار صفوی در انتقال دستاوردها و تجارب مکتب هرات و آمیزش آن‌ها با مکتب تبریز، به شکل‌گیری شیوه نوینی در هنر نقاشی انجامید که مرحله متکامل‌تری از مکتب هنرهای کتاب‌آرایی تبریز به شمار می‌رود، او در سال ۹۴۲ ه.ق در این شهر وفات یافت و در جوار مزار کمال خجندی در به خاک سپرده شد.
مقارن با حضور بهزاد در تبریز، هنرمند چیره‌دست دیگری بنام «نظام‌الدین سلطان محمد تبریزی» نیز در کتابخانه دربار صفوی حضور داشت، سلطان محمد یکی از شاخص‌ترین نگارگران مکتب تبریز محسوب می‌شود. او بی‌تردید یکی از ستارگان تابناک و نادر کار هنر ایرانی است که صفحات زرینی را بنام خود ثبت کرده است، او در تنوع آرایش، چابک قلم و در ارائه مناظر بزمی ورزمی دست فریبنده داشت و در جانور سازی و منظره‌پردازی و تذهیب و تشعیر یگانه روزگار بود، وفات سلطان محمد نیز در تبریز واقع شد و در جوار مزار بهزاد و کمال خجندی در باغ کمال آرام گرفت. در این دوره بزرگان دیگری همچون استاد سلطان محمود مجلد (جلدساز)، مولانا طوسی (شاعر) و مشربی شروانی نیز در این باغ به خاک سپرده‌شده‌اند.
منابع تاریخی دوره قاجار درباره باغ کمال که در این دوره به گورستانی عمومی تبدیل‌شده است، اطلاعات چندانی به دست نمی‌دهند، در این دوره تنها محمدکاظم تبریزیگ ملقب به اسرار علیشاه است که در تذکره خویش بنام «منظر الاولیاء» به مدفن کمال خجندی در بیلانکوه اشاره‌کرده، در سال ۱۳۳۷ شمسی زنده‌یاد «عزیز دولت‌آبادی» ادیب و محقق معاصر تبریزی و مصحح دیوان کمال خجندی پس از جستجوهای فراوان موفق به کشف شواهدی از مدفن کمال‌الدین مسعود خجندی در بیلانکوه تبریز شد. کوشش‌های او با حمایت شادروان علی دهقان (مؤسس موزه آذربایجان و کتابخانه ملی تبریز) در سال ۱۳۴۰ ببار نشست و سرانجام مقبره یا همان خانقاه کمال‌الدین مسعود خجندی در قبرستان شیخ کمال بیلانکوه از زیرخاک سر برآورد.
تقریباً یک دهه بعد و در خلال سال‌های ۱۳۵۲ و ۱۳۵۳ انجمن آثار ملی با پاک‌سازی محوطه گورستان شیخ کمال (باغ کمال) ساختمان مقبره موجود در آن را تعمیر و اسامی کمال‌الدین مسعود خجندی و کمال‌الدین بهزاد را بر روی دو سنگ‌قبر صندوقی شکل بازمانده از قرون هشتم یا نهم هجری منقور کرد و بر روی مزار کمال خجندی و کمال‌الدین بهزاد نصب شد.
در سال ۱۳۷۷ اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی آذربایجان شرقی با توجه به اهمیت این اثر تاریخی، پس از انجام مرمت‌های لازم در ساختمان مقبره و ساماندهی محوطه، آن را تحت شماره ۲۰۵۶ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسانید و در آغازین سال‌های دهه هشتاد، پس از تملک و آزادسازی املاک پیرامون این مجموعه، طرح توسعه باغ کمال را برنامه‌ریزی و اجرایی کرد.
مقبره باغ کمال، در اصل یک «سرداب مقبره» محسوب می‌شود و بنایی دارای پلانی چلیپایی است که چهار تویزه اصلی آن با قوس کلیل اجرا شده و تاق میانی آن دارای قوس به سیارکمی است و این نکته بیانگر وجود بنایی بروروی سرداب مقبره فعلی درگذشته است. علاوه بر نحوه معماری و جزئیات اجرایی و نوع و اندازه مصالح بکار برده شده سنگی و آجری در بنای مقبره، نحوه پوشش تاق و سازه بنا، با بناهای اجراشده از این نوع در قرن هشتم و نهم هجری همخوانی دارد و شواهد موجود این احتمال را قوت می‌بخشد که شاید خانقاه کمال‌الدین مسعود خجندی در باغ کمال بیلانکوه، بنایی بوده که بر روی سرداب مقبره فعلی قرار داشته و به‌مرورزمان تخریب و ازمیان‌رفته است.
فرهنگ‌های مشترک، میراث مشترک، مسئولیت مشترک
بطوریکه پیش‌تر اشاره شد، موطن اصلی کمال، شهر«خجند» در کشور تاجیکستان کنونی است و کمال خجندی در بین مردم تاجیکستان و در عرصه فرهنگ و ادب این کشور از محبوبیت بسیار زیادی برخوردار بوده و مردم تاجیکستان دل‌بستگی زیادی به این شاعر دارند، این تعلق‌خاطر بدان حد است که دولت تاجیکستان مقبره‌ای نمادین برای این شاعر پرآوازه در شهر خجند احداث کرده است، در این راستا هیئتی متشکل از مقامات کشوری و چهره‌های ادبی و فرهنگی تاجیکستان در پاییز ۱۳۹۳ به تبریز سفرکرده و مشتی از خاک باغ کمال را به‌عنوان تربت کمال به این کشور انتقال دادند تا در مقبره نمادین او در شهر خجند قراردادت شود.
تاجیکستان سال‌ها قبل نیز در سال ۱۹۹۶ بمناسبت شش‌صد و هفتاد و پنجمین سال تولد کمال خجندی، کنفرانسی با حضور اندیشمندانی از کشورهای مختلف جهان را برگزار کرده بود که در همان سال ایران نیز «مجمع بین‌المللی بزرگداشت کمال خجندی» را در تبریز برگزار نمود و سردیس کمال خجندی در کنار مقبره او نصب شد. این سردیس از آثار هنرمند تاجیک«کمال‌الدین نادراف» است در روز هشتم آذرماه سال ۱۳۷۵ با حضور میهمانان داخلی و خارجی در باغ کمال نصب‌شده است.
باغ کمال تبریز به‌عنوان یکی از شاخص‌ترین آثار تاریخی این شهر به دلیل قرار گرفتن مدفن کمال خجندی در آن از ظرفیتی برخوردار است که در جایگاه «میراث مشترک فرهنگی» دو ملت ایران و تاجیکستان نقش تأثیرگذاری در تقویت «اشتراکات فرهنگی» دو کشور ایفا کرده و زمینه را برای گسترش بیش‌ازپیش مناسبات فرهنگی در روابط بین‌المللی فراهم نماید. درعین‌حال «باغ کمال» یادآور «مسئولیت مشترک» ایران و تاجیکستان در قبال این اثر به‌عنوان مدفن یکی از مشاهیر ادبی دو ملت است و می‌تواند فصل نوینی را فراروی همکاری‌های منطقه‌ای بین دو کشور بگشاید.
مهدی بزاز دست‌فروش عضو کمیته ملی موزه‌های ایران (ایکوم ایران)
