دوشنبه, ۱۴ مهر ۱۴۰۴ / ۰۷:۴۵:۱۷
چهار روز از صدور فرمان رییس جمهوری ترکیه برای تغییر کاربری موزه «ایاصوفیه» به مسجد می‌گذرد؛ فرمانی که در این مدت کوتاه واکنش‌های متعددی را در پی داشته است
ایاصوفیه کجاست و چرا مهم است؟
ایاصوفیه یک بنای تاریخی متعلق به قرن ششم میلادی واقع در استانبول ترکیه است که در این سال‌ها به عنوان کلیسای جامع مسیحی ارتدوکس، کلیسای جامع کاتولیک رومی، مسجد عثمانی و یک موزه سکولار مورد استفاده‌های متعدد قرار گرفته است. ایاصوفیه که از سوی سازمان یونسکو به عنوان میراث جهانی ثبت شده، توامان مورد احترام مسیحیان و مسلمانان است و از مهم‌ترین مکان‌های توریستی ترکیه محسوب می‌شود.
این بنا توسط امپراتوری روم شرقی بنا شد اما با فتح استانبول از سوی امپراتوری عثمانی در قرن پانزدهم میلادی، سلطان محمد فاتح دستور تغییر این کلیسا به مسجد را صادر کرد و این مکان برای بیش از چهار قرن یک مسجد بود.
پس از اعلام حکومت جمهوری در ترکیه و به قدرت رسیدن مصطفی کمال آتاترک، ایاصوفیه به موزه تبدیل شد و تا ۱۱ ژوئیه ۲۰۲۰ به همین شکل باقی ماند.
در واقع ایاصوفیه علاوه بر اهمیت تاریخی، اهمیت سیاسی نیز دارد و در همه این سال‌ها این مکان یکی از مهم‌ترین مقاصد گردشگران در استانبول محسوب بوده است؛ تا جایی که سالانه بیش از چهار میلیون گردشگر خارجی با خرید بلیت از این مکان بازدید می‌کنند.
چرا اردوغان بر مسجدشدن ایاصوفیه تاکید دارد؟
حالا با تصمیم دولت اسلام‌گرای ترکیه، ایاصوفیه بار دیگر تبدیل به مسجد شده و قرار است نمازهای یومیه و نماز جمعه در آنجا برپا شود و اختیار اداره آن به «وزارت دیانت» واگذار شده است.
هشتگ «ایاصوفیه» یکی از ترندهای این روزهای فضای مجازی است. خیلی‌ها این اتفاق را مبارک تعبیر کرده‌اند و تبریک می‌گویند و بعضی دیگر هم از اردوغان انتقاد می‌کنند. با این حال اردوغان یک‌تنه مقابل انتقادات ایستاده و اعلام کرده است که جمعه دو هفته دیگر اولین نماز جمعه را در ایاصوفیه اقامه خواهد کرد.
یک استاد تاریخ اسلام در دانشگاه «الازهر» معتقد است که هدف رئیس‌جمهوری ترکیه از تغییر کاربری ایاصوفیه از موزه به مسجد جلب اسلام‌گرایان به مکتب خودش است.
این اقدام چالش‌برانگیز اردوغان پراهمیت بودن ابعاد سیاسی، اجتماعی و فرهنگی مساجد در کشورهای مسلمان را می‌رساند و این پرسش را در ذهن ایجاد می‌کند که مساجد چقدر خود را با دنیای مدرن امروز هماهنگ کرده‌اند و تا چه حد به رسالت‌های سیاسی و اجتماعی خود پایبندند؟
ایران چند مسجد دارد؟
بیش از ۸۰ هزار مسجد در کشور ما فعالیت می‌کنند و از این میان تعداد معدودی هستند که علاوه بر محلی برای عبادت، ویژگی‌های دیگری دارند که آنها را برجسته و متمایز می‌کند. مساجد ظرفیتی برای پیشبرد بسیاری از اهداف نیکوکاری، خیرخواهانه و کاهش آسیب‌های اجتماعی دارند. نگاهی گذرا به تاریخ صدر اسلام نشان می‌دهد دین ما همین اهداف را برای مساجد در نظر داشته اما این در حالی است که امروزه، بسیاری از کارکردهای اجتماعی مسجد، هنوز به علت ضعف سیاستگذاری‌ها معلق مانده است.
طی سال‌های اخیر هیچ مسجدی با معماری منحصر به فرد در ایران ایجاد نشده است که بتواند علاوه بر میزبانی از نمازگزاران، جذب گردشگر کند و در حوزه‌های سیاسی و اجتماعی و یا حتی فرهنگی جریان‌ساز باشد.
همه اینها در حالی است که بخشی از مساجد ایران برای نماز صبح تعطیلند و در ساعات مشخص و کوتاهی برای نماز ظهر و نماز مغرب بازند و خارج از وقت، درِ آنها قفل است. اما آیا مساجد ایران در گذشته هم تا این حد منفعل بوده‌اند؟
جواب این سوال منفی است. مسجد امام خمینی (ره) در قلب بازار تهران که قدمت آن به دوره قاجار بازمی‌گردد، مامنی برای سخنرانی‌های آتشین محمدتقی فلسفی در دوران پیش از انقلاب اسلامی بود. همچنین گفته می‌شود که این مسجد در جربان اعتراض به لوایح ایالتی و ولایتی و نیز قیام ۱۵ خرداد نقشی تاریخی ایفا کرده است.
در عین حال مساجد دیگری همچون مسجد قبا در خیابان شریعتی به عنوان پایگاه شهید مفتح، مسجد هدایت در قلب تهران به عنوان پایگاه آیت‌الله طالقانی و مسجدالجواد در میدان هفت تیر به عنوان مامنی برای انقلابیون در جریان مبارزات علیه رژیم پهلوی موثر بوده‌اند.
در کنار این مساجد باید به نام مسجد کرامت در مشهد هم اشاره کرد که محلی برای تدریس حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در دوران مبارزات پیش از انقلاب اسلامی بوده است.
حتی اگر به عقب‌تر هم برگردیم باید از مسجد گوهرشاد یاد کنیم که نمادی از حضور زن در عرصه اجتماعی است. مسجد جامع گوهرشاد در جوار حرم مطهر امام رضا (ع) یکی از مساجدی است که از نظر اهمیت و همچنین معماری، بی‌همتاست. این بنا به دستور گوهرشاد همسر شاهرخ از پادشاهان تیموری ساخته شده است. گنبد و همچنین ایوان این مسجد اثری زیبا از معماری ایرانی و اسلامی است. معمار این اثر استاد قوام‌الدین شیرازی بوده است. مسجد گوهرشاد در تاریخ معاصر ایران هم موثر بوده است؛ همانجا که قیام مردم علیه حکومت رضاخانی با سرکوب نظامیان مواجه می‌شود.
البته باید از دو مسجد مهم دیگر هم یاد کرد که از نظر معماری و زیبایی‌شناختی در دو سوی یک میدان مهم در اصفهان قرار گرفته‌اند؛ مساجدی که در عین حال مدرسه هم بوده‌اند و نمادی از به‌هم‌پیوستگی چهار نهاد مهم اجتماعی یعنی مدرسه و مسجد و بازار و حکومت محسوب می‌شوند. مسجد «شیخ لطف‌الله» اصفهان از حیث قدمت به حدود ۴۰۰ سال پیش برمی‌گردد. بنای این مسجد در دوران صفوی به فرمان شاه عباس اول و به دست استاد محمدرضا اصفهانی ساخته شده است. گنبد و کاشی‌کاری این مسجد از حیث معماری زبانزد است. همچنین چرخش راهروی ورودی آن به شکلی که جهت قبله را برای نمازگزار آسان می‌کند از دیگر شاهکارهای معماری در این مسجد است.
همین چند نمونه نشان می‌دهد که مساجد در برهه‌های تاریخی مختلف از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده‌اند و علاوه بر اینکه منجر به خلق آثار بی‌بدیل و باشکوهی شده‌اند، رویدادهای مهم سیاسی و اجتماعی را نیز در دل خود جای داده‌اند. اما مساجد امروز چه جایگاهی در جامعه ما دارد؟
میثم لطیفی، رئیس دانشکده معارف اسلامی و مدیریت دانشگاه امام صادق (ع) سال گذشته در یک مصاحبه گفته است: «از مجموع ۸۰ هزار مسجدی که در کشور موجود است، فقط حدود ۲۵ هزار مسجد امام جماعت دارد. مسجد بدون امام جماعت مثل کشتی بدون ناخداست.»
او در بخش دیگری از این گفت‌وگو راجع به بسته‌بودن درِ مساجد در طول روز نیز گفته است: «بعضی مشکلات مساجد، مشکلات رفتاری است. مثلاً گاهی اوقات مساجد قومیتی می‌شوند و در تهران هم نمونه‌های آن وجود دارد. این موضوع باید مدیریت شود و از آن اجتناب کرد. یکی دیگر از مشکلات ما تزئینات بیش از حد بعضی مساجد است. ما در روایات هم داریم که مسجد باید آراسته باشد اما نه اینکه شبیه معابد هندو و کلیسا شود. وقتی مسجد ما پر زرق و برق شود، نگران سرقت محتویاتش می‌شویم و درِ آن را می‌بندیم! در حالی که مسجد باید در طول روز به روی مردم گشوده باشد. یکی دیگر از مشکلات این است که گاهی اجازه نمی‌دهیم که فعالان محله با سلایق مختلف در مسجد فعالیت کنند و فکر می‌کنیم مسجد فقط برای ماست.» (خبرگزاری ایکنا؛ ۱۰ خرداد ۹۸)
اما در میان این هیاهوی رسانه‌ای که درباره «ایاصوفیه» استانبول به راه افتاده و جهان درباره اهمیت مساجد صحبت می‌کند، به نظر می‌رسد وقت آن رسیده است که به احیای نقش مساجد در جامعه بیشتر توجه کنیم و به یاد داشته باشیم مسجد فقط گنبد و مناره نیست./ ایسنا
