سه شنبه, ۱۸ آذر ۱۴۰۴ / ۰۶:۵۹:۳۹
با توجه به واگذاری قسمتی از زمینهای ارتش(باغشمال) به شهرداری تبریز، از طرفی دعوت جناب دکتر شهین باهر جهت استفاده از نظرات اهالی فرهنگ و هنر، و محققان، لازم است فضاهای موجود در این پارک به شکل تخصصی احداث و تعیین کاربری شود تا هم نیازهای فرهنگی شهر تامین شده و همچنین محل مورد نظر به یک مکان تاریخی و فرهنگی تبدیل گردد.
آذر صبح/ ایوب نیکنام لاله: شادروان شهید میرزا علی ثقه السلام ، وجه تسمیه باغ شمال را با معارضه (مقابله کردن ) باغ شمال هرات مرتبط می دانند ایشان می نویسند: « در هرات در ایام سلطان حسین بایقرا ( آخرین پادشاه تیموری ) باغی بوده در مرتبت مسجد گوهرشادبیگم ، معروف به باغ شمال ، بنابرین احتمال می رود که سلطان یعقوب پسر اوزون حسن به متابعت باغ شمال هرات ، باغ شمال تبریز را احداث کرده باشد. » !؟
توصیفی مختصر از تاریخ شازدا باغی تبریز:
طبق نوشته های موجود ، به اتفاق نظر کارشناسان ، این باغ در زمان حکومت سلطان یعقوب پسر اوزون حسن آق قویونلو ( ۸۸۳ تا ۸۹۶ قمری ) یا (۱۴۶۲میلادی ) احداث شده و در جنوب شرقی تبریز قرار داشته است امروز با توسعه شهر تبریز محل این باغ تقریبا ً در وسط شهر واقع شده است.
« بانی نخستین این باغ ، سلطان یعقوب پسر اوزون حسن آق قویونلو متوفی ۸۹۶ ه . ق (۸۵۴ شمسی) بود . بعد از وی هنگامی که تبریز به تصرف شاهان صفوی درآمد این باغ نیز که از باغهای سلطنتی آق قویونلو به شمار می آمد به تملک شاهان صفوی درآمد و در سال ۹۶۲ ه.ق شاه طهماسب اول مراسم عروسی فرزند خود را در همین باغ برگزار کرد .
نایب السلطنه عباس میرزا ( ولیعهد فتحعلی شاه) در عرصه باغ بناهای متعدد ساخت و در آبادی و عمارت آن تاثیر بزرگ بخشیده و بخود اختصاص داد چنانکه این باغ از آن به بعد باغ شاهزاده معروف گردید ( در بین اهالی تبریز بخصوص ریش سفیدان و بزرگ سالان به شازدا باغی معروف و مشهور است )
اولاد و احفاد ( نوادگان) او چون فرهاد میرزا و محمود میرزا پسر بهمن میرزا این باغ را از محدثات السلطنه می دانند و جزء متروکات وی می شمارند ، طول باغ شمال تبریز یکهزار و پنجاه ذرع ، عرض باغ پانصد و بیست و چهار ذرع تبریز است ».
نادر میرزا در کتاب تاریخ دارالسلطنه تبریز در مورد عمارتی که در زمان قاجاریه در آن باغ احداث گردیده می نویسد :
« این جای نامدار به جنوب تبریز است ، نخستین نامی که از این جا دیده ام آن است که باغ عشرت آباد و هشت بهشت تبریز را سلطان یعقوب بن حسن پادشاه بنا نهاده و به عهد پادشاهان صفوی نیز ذکری از این بستان شده .
البته آبادانی بزرگ آن از نایب السلطنه عباس میرزا است و مقداری اراضی آن چهل خرورار تخم افکن است و آن چهار قطعه باغ بزرگ است که از دری که رو به شمال باشد بدان داخل ، دو خیابان از دو سوی کشیده ، همه جای به آن عمارت از دو طرف درخت سیب و امرود باشد و به نظم و ترتیب چون به نزدیک عمارت رسد آن جا با سه زینه ( پله ) به سطحی رسد که آبگیری بزرگ در آن باشد ، پس عمارتی عالی این جا بنا نهاده اند که از کریاسی ( محوطه ای که درون سرایش دروازه و حیاط سازند ) با زینه های ( پله های ) از دو سو بدان عروج کنند .
آن جا خضرائی ( سبزه زار) باشد وسیع و بلند که یک روی آن سوی شمال و شهر گشوده و بر هفت پنجره بالا روان بدان نهاده ، روی دیگر به باغ گلستان و کوه سهند و قلل پر برف آن گشوده است و جنبین آن دو اطاق باشد که یک روی آن به باغ و شهر است روی دیگر به مشرق و مغرب به دو باغ ( رز) مشهور به باغ فرهاد و شیرین و آن کوشک بزرگ ( عمارت و کاخ بزرگ ) مزین به صور سلاطین با طاقتدار بود .
چون از کریاس ( راهرو و ایوان ) به گلستان روند آن جای روی به جنوب حجره ها باشد به آجر پوشیده ، بعضی با آینه بندی مزین ، این جا برای زنان ساخته و به آخر این حجره ها گرمابه باشد . بدان سال که من به تبریز ] بودم [نخست در باغ فرهاد که جانب شرق باغ است چند دست سرای عالی بود که برای منزلگاه حشم و سرای حرم پرداخته بودند ، سخت نیک و استوار آن عمارت نابود شد . بدین سال ها نزدیک ولیعهد دولت به آخر عمارت گلستان که باغ بادام روند ، بنایی بزرگ کرده و حوضخانه تابستانی پس عالی ، و به اطراف آن حجره ها و کوشکی پس بلند ، که تمامی شهر از آن پیداست.
چون بناهای چنین که نقش های آن دیده ام و دو سرای دیگر کرده که روز بدان جای بار دهد پس عالی گفتند : بیست هزار تومان زر بدان جا صرف کرده . این عمارت گلستان را یک رو به باغ بادام و به آخر این باغ کوشکی بلند است به یانق نگرد
در زمان ناصر الدین شاه و مظفرالدین شاه نیز این باغ جزء املاک دولتی محسوب می شد .
همچنین نادر میرزا درادامه بحث مفصلی که در وصف این باغ گشاده است می گوید که باغ شمال چهار قطعه است : باغ بزرگ ( شامل باغ سیب و امرود ) ، باغ بادام ، باغ گلستان ، ، باغ فرهاد و شیرین (باغ تخته گلزار و یا باغ رز) معروف است و مجموع مقدار اراضی آن چهل خروار تخم افکن می باشد ابنیه و عمارتش باانواع و اقسام زینتهای مزین و بعضی از قصرها با تصاویر سلاطین با اقتدار مصور است رفعت و بلندی بعضی از قصرها آنچنان است که تمامی شهر را از آنجا می توان دید . »
در زمان محمد علی میرزا باغ شمال به پایگاه سربازان دولتی و سواران طرفدار استبداد مبدل شد ، حمله مشروطه خواهان و هزیمت ( شکست خوردن ) سواران قراجه داغ در باغ شمال ، یکی از داستانهای قهرمانی مردم آزادیخواه تبریز به شمار می رود . در سالهای ۳۰-۱۳۲۹ ه .ق ( ۱۲۸۷ شمسی ) باغ شمال قرارگاه قشون روس تزاری بود و نقشه های شیطانی آنان در کاخ های این باغ طرح و برنامه ریزی می گردید.
لازم بذکر است زنده یاد میرزا علی ثقه السلام ، شیخ سلیم ، ضیاء العلما و یاران آنان را نیز در همین باغ زندانی و محاکمه نمودند . و عصر روز عاشورا ۱۳۳۰ ه.ق ( ۱۲۸۷ شمسی ) در سربازخانه قدیم ( محل تالار شهید مدنی فعلی واقع در میدان دانشسرا ) به دار زدند .
« در سال ۱۳۰۸ شمسی، بلدیه تبریز که آن وقت ریاست آن با محمد علی خان تربیت بود عرصه آنرا تقطیع کرده به معرض فروش قرار دادند و متاسفانه یکی از زیباترین و با ارزشترین آثار باستانی شهر توسط کسی که به هیچوجه انتظار نمی رفت، از بین رفت و با این طریق قسمتی از زمینهای آن بتصرف بعضی از اهالی شهر درآمد و در زمین آن ، خانه و عمارت مسکونی بنا نهادند و قسمتی را به نهادهای نظامی و انتظامی و بخشی را برای احداث ورزشگاه به سازمان تربیت بدنی وقت واگذار کردند بطوریکه اکنون از باغ زیبا و تاریخی جزء نام خشک و خالی چیزی بیش بجا نمانده است.»
همچنین طبق اظهارات افراد بزرگسال و قدیمی شهر ، تا سال ۱۳۲۰ شمسی ، قسمتی از باغ و درختان آن و عمارتی مخروبه در وسط این باغ عظیم باقی بود که پس از شهریور سال مزبور در نتیجه اشغال قشون بیگانه ( روس ) و عدم مراقبت ، شازداه باغی زیبا تقریبا ًاز بین رفت و مبدل به زمین بایری گردید .
مقدمهای براحیای قسمتی از بناها و باغات« شازدا باغی تاریخی» تبریز
با توجه به واگذاری قسمتی از زمینهای ارتش(باغشمال) به شهرداری تبریز، از طرفی دعوت جناب دکتر شهین باهر جهت استفاده از نظرات اهالی فرهنگ و هنر، و محققان، تا فضاهای موجود در این پارک به شکل تخصصی احداث و تعیین کاربری شود تا هم نیازهای فرهنگی شهر تامین شده و همچنین محل مورد نظر به یک مکان تاریخی و فرهنگی تبدیل گردد.
جهت کمک به احیای بناها تاریخی، مزارع و باغات نابود شده شازدا باغی(باغشمال) که در زمان خودیکی از باغات تاریخی و زیبای ایران محسوب می شد، اهالی شهر و بخصوص پژوهشگران، انتظارات بیشتری از شهرداری تبریز دارند تا با یک حرکت اساسی و تاریخی دل به دریا زده، حداقل تعدادی از کاخها و عمارتهای ویران شده شازداباغی را بر مبنای تصاویر، نقشه ها و همچنین مستندات موجود بازآفرینی و احیا نمایند. لذا پیشنهاد میشود در این محل فرهنگی در فاز نخست دو نمونه از عمارتهای به شرح زیر احیا و بازآفرینی گردد.
الف- عمارت کلاه فرهنگی: عمارت کلاه فرهنگی یکی از زیباترین بناهای تاریخی ایران است که متاسفانه در طول سالهای ۱۲۸۵تا ۱۳۰۰شمسی بکلی از بین رفت. که تصویر آن در زیر آورده می شود:
عمارت کلاه فرنگی در زمان قاجار
ب- عمارت باب همایون یا اعتضادیه: از بناهای بسیار زیبا بود که در طول سالهای ۱۲۸۵ تا ۱۲۹۵ بطور کامل ویران گردیده است.
عمارت باب همایون یا اعتضادیه در دوره قاجار
پ- سر درب منتسب به باغشمال: قسمتی از سر درب باغشمال تا زما اشغال تبریز توسط روسها (۱۳۲۰شمسی) موجود بود، ولی در آن سال بکلی ویران گردید.
منابع :
۱ – تاریخ امکنه شریفه و رجال برجسته تبریز ، شهید میرزا علی آقا ثقه السلام – شفق تبریز ۱۳۳۲
۲ – تاریخ و جغرافی دارالسلطنه تبریز، نادر میرزا ، تصحیح غلامرضا طباطبایی مجد ، انتشارات ستوده ، تبریز ۱۳۷۴
۳ – آثار باستانی آذربایجان ، عبدالعلی کارنگ ، انچمن آثار و مفاخر فرهنگی ، تهران ۱۳۴۷
۴ – روضات الجنان و جنات الجنان ،حافظ حسین کربلایی تبریزی ، با مقدمه ، تکلمه ، تصحیح و تعلیق جعفر سلطان القرایی ، به سعی و اهتمام محمد امین سلطان القرایی ، انتشارات ستوده، تبریز ۱۳۸۳
