چهارشنبه, ۲۲ مرداد ۱۴۰۴ / ۱۱:۳۳:۴۹
در شرایط حساس کشور در مواجهه با ویروس کرونا وزیر بهداشت که این روزها مسئولیت بسیاری بر دوش دارد، بالاخره دل خود را به دریا زده و به انتقادی شدید از معاون خود پرداخته است. انتقادی که البته عکس‌العمل چکشی معاون مربوطه را به همراه داشته و در نهایت هم منجر به استعفا و خداحافظی آقای معاون شد! اما “رضا ملک‌زاده” که بود و چه شد که اینگونه کارش به استعفا کشید؟!
به گزارش آذر صبح به نقل از ایسنا، شب گذشته پس از هفت سال فعالیت در سمت معاون تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت، رضا ملک‌زاده با انتشار نامه‌ای از سمت خود استعفا کرد اما اینکه در برهه حساس مواجهه با کرونا و در آستانه هفته پژوهش چگونه چنین اتفاقی رخ داد و اینگونه در وزارت بهداشت تضارب آرا دیده شد، موضوعی است که شاید ریشه در ماه‌های گذشته داشته باشد.
رضا ملک‌زاده که پیشتر و در دولت مرحوم هاشمی رفسنجانی طی سالهای ۱۳۶۹ تا ۱۳۷۲ و پیش از علیرضا مرندی، در سمت وزیر بهداشت فعالیت داشت، در سالهای گذشته و در دولت تدبیر و امید از مهر ماه سال ۱۳۹۲ با حکم سیدحسن هاشمی -وزیر بهداشت وقت- در سمت معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت مشغول به کار شد و بعدها در دولت دوازدهم نیز حتی زمانی که سعید نمکی جایگزین هاشمی شد، ملک‌زاده همچنان فعالیت در این سمت را ادامه داده و به عبارتی دیگر از سوی وزیر جدید نیز در سمت خود ابقا شد.
طی این سال‌ها و به ویژه در سالهای اخیر شاید بتوان عمده فعالیت‌های معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت را به امور تحقیقاتی در زمینه‌های مختلفی از دیابت و مرگ‌های زودرس و سکته‌های قلبی و سرطان گرفته تا مطالعه بر شیوه‌های جدیدی چون ژن‌درمانی متمرکز دانست. البته در این مدت طرح‌های ملی و “کوهورت”های متعددی نیز دنبال شد و به عنوان مثال طرح حذف تدریجی هپاتیت C از جمله این موارد است.
از سوی دیگر ملک‌زاده همواره به وضعیت انتشار مقالات پزشکی و میزان ارجاع به مقالات ایرانی توجه داشت و خود او از جمله افراد فعال در انتشار مقالات بود به گونه‌ای که بابت این امر بارها مورد تقدیر قرار گرفته و در موارد مختلفی موفق به دریافت جوایز متعدد بین‌المللی شد. به عنوان مثال سال گذشته مدال افتخار آژانس بین‌المللی تحقیقات سرطان به ملک‌زاده اعطا شد. اما با این وجود به مانند هر مسئول دیگری نسبت به عملکرد ملک‌زاده در دوره تصدی معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت نقدهایی نیز وارد بوده و وی دارای منتقدانی جدی است.
استارت انتقادات با “نیماد”
طی ماه‌های گذشته شدت حجم هجمه‌ها نسبت به ملک‌زاده بالا گرفت به طوری که به عنوان مثال در مقطعی دکتر موید علویان، رئیس مرکز تحقیقات بیماری‌های گوارش و کبد دانشگاه علوم پزشکی بقیه‌الله (عج) انتقادهای جدی به معاون تحقیقات وزارت بهداشت داشت و این گلایه‌ها را رسانه‌ای کرده و در گفتگویی با ایسنا، اظهار کرد: متولیان پژوهش در کشور به مسائل اخلاقی در پژوهش توجه نمی‌کنند. برنامه‌هایی که در طی این سال‌ها در حوزه پژوهش کشور اجرایی شده، بار منفی داشته است. در طی سالهای گذشته بیشترین تعداد مقالات برگشتی از مجلات خارجی را داشته‌ایم؛ یعنی مقاله‌ای در نشریه‌ای منتشر می‌شود و بعد نشریه اعلام می‌کند که این مقاله قلابی است و مقاله retract می‌شود. ایران بعد از چین بیشترین تعداد مقاله retract شده را دارد و این خیلی بد است.
وی همچنین گفته بود: متولیان وزارت بهداشت و معاونان آنها دارند کار اجرایی انجام می‌دهند و یا هر هفته چند مقاله می‌نویسند؟ اگر دنبال مقاله نوشتن هستند که خب بروند مقاله بنویسند و کار اجرایی را به دست افرادی که می‌توانند، بسپارند. تخصیص بودجه‌های پژوهشی وزارت بهداشت شفاف نیست. مسؤولان اعلام کنند در ۶ سال گذشته به چه کسی طرح داده‌اند و بودجه طرح‌ها چه قدر بوده است؟ در سامانه “نیماد” بودجه‌های طرح‌های ۶ سال گذشته مشخص نیست. حق داریم که بفهمیم بودجه‌های پژوهشی ۶ سال گذشته در چه طرح‌های پژوهشی و توسط کدام محققان هزینه شده است.
البته پس از طرح این موضوعات، از سوی روابط عمومی معاونت تحقیقات نیز توضیحاتی دراین باره منتشر شد اما همچنان در بسیاری از موارد هنگامی که اخبار مرتبط با تحقیقات سلامت بر روی خروجی ایسنا قرار می‌گرفت مخاطبان متعددی نسبت به بحث چاپ مقالات متعدد از سوی برخی مسئولان گلایه داشتند؛ موضوعی که حتی در صحبت‌های معاون پژوهشی وزیر علوم در ایسنا هم مورد تائید قرار گرفت و غلامحسین رحیمی بدون نام بردن از فردی خاص به انتقاد از رویه‌ای پرداخت که منجر به تولید مقالات متعدد به نام یک نفر می‌شود.
وی از این مبحث با عنوان پخته‌خواری پژوهشی یاد کرده و اظهار کرد: پخته‌خواری یعنی؛ دیگران کار کنند و اسم یک شخص در آن بیاید. مثلا اسم رئیس یک پژوهشکده و موسسه بدون هیچ نقشی در پژوهش و فقط به خاطر سمت او، در مقالات درج می‌شود! افرادی در مسئولیت‌های اجرایی وجود داشتند که سالانه ۲۰ تا ۳۰ مقاله چاپ کرده‌اند. قطعا یک جای کار ایراد دارد. البته ممکن است افراد فاضلی باشند ولی هرچقدر فضل داشته باشند امکان ندارد بتوانند چنین کاری انجام دهند. البته ممکن است در یک سال هفت یا هشت مقاله منتشر شود و سال بعد سه مقاله این روند طبیعی است.
وقتی صدای احمدی‌نژاد هم درآمد!!
اما انتقادات مطرح شده نسبت به ملک‌زاده و عملکرد او تنها به افرادی که در حیطه سلامت فعالیت داشتند خلاصه نمی‌شود. در دوران شیوع کرونا و در فروردین ماه سال جاری، از سوی معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت اعلام شد ایران با ۱۲ تیم پژوهشی در کنار کشورهایی چون آفریقای جنوبی، آرژانتین و کشورهای اروپایی فرانسه، اسپانیا، آلمان، هلند، بلژیک، لوکزامبورگ و انگلستان به کارآزمایی بالینی بزرگ سازمان بهداشت جهانی بر روی چهار دارو (شامل: ترکیب دارویی برای درمان HIV، داروی مالاریا chloroquine و hydroxychloroquine)، داروی ضد ویروس ابولا (remdesivir) و داروی ترکیبی از ( Ritonavir/ lopinavir و اینترفرون‌بتا) ) برای درمان کرونا پیوسته است.
چندی بعد نیز از سوی ملک‌زاده اخباری مبنی بر موفقیت ایران منتشر شده و عنوان شد در مطالعه همبستگی «کارآزمایی بالینی برای درمان کووید ۱۹» سازمان بهداشت جهانی که با همکاری ۳۰ کشور از شش منطقه جهان در حال انجام است، ایران موفق به بیشترین مشارکت بیماران شده است؛ موضوعی که اگرچه در ظاهر می‌توانست خبری مثبت تلقی شود اما در نهایت با انتقادات متعدد همراه شد و حتی رئیس جمهور سابق کشور با انتشار یک فایل مصاحبه ویدئویی که در فضای مجازی منتشر شد درباره این مسئله به انتقاد پرداخته و اظهار کرد: متاسفانه مقاماتی بودند که در یک پروژه تحقیقاتی بهداشت جهانی یکسری داروها را که آنها می‌خواستند آزمایش کنند، آنطور که من اطلاعات گرفتم در کل دنیا ۱۱هزار نمونه را کشورها حاضر شده بودند روی مردمشان آزمایش کنند که از این میان ۳۵۰۰ مورد در ایران آزمایش شد و من شنیدم فردی که مسئول بوده بابت این موضوع قرارداد بسته و پول گرفته است! چیزی که آنها خودشان می‌گویند هیچ تاثیری نداشته و می‌خواهند تازه آزمایش کنند. شما به ایران میاورید و بعد به عنوان یک کار تحقیقاتی قرارداد می‌بندید، اطلاعات مردم ما را می‌گیرید و به آنها می‌دهید، یک دارویی را تجویز می کنید و بعد بابت آن پول هم می‌گیرید؟
البته چندی پس از این انتقادات، از سوی ملک‌زاده در برخی رسانه‌ها به شبهه‌های مرتبط با این داستان پاسخ داده شد و اینگونه اعلام شد که مطالعه سازمان بهداشت جهانی برای درمان کووید ۱۹ در حال کارآزمایی بالینی بر روی داروهایی است که مورد تأیید سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) و همچنین سازمان غذا و داروی ایران بوده و همگی در فهرست فارماکوپه قرار داشته و پیش از پیدایش کرونا و تا همین حالا، برای درمان بیماری‌های عفونی و برخی دیگر از بیماری‌ها، توسط بیماران در تمام قاره‌ها اعم از اروپا و آمریکا در حال مصرف هستند و هیچ یک داروی جدید و ناشناخته‌ای نیستند.
وقتی معاون وزیر بهداشت شرکت داروسازی دارد
اما گویی با آمدن کرونا بازار حاشیه‌های ملک‌زاده رونق گرفته و انتقادات علیه او تنها به یک یا چند مورد خاص خلاصه نشد. در این میان یکی از این حواشی نیز به داستان شرکت داروسازی منتسب به او و ساخت داروهایی کرونایی مربوط می‌شود.
طی هفته‌های گذشته در مراسم سیزدهمین همایش تازه‌های دانشجویی که از سوی بسیج دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی و با حضور میهمانانی چون دکتر زالی -فرمانده ستاد عملیات مدیریت بیماری کرونای پایتخت- و استاندار تهران برگزار شد، از سوی برخی سخنرانان گلایه‌هایی درباره فعالیت برخی مسئولان مطرح شده و اینگونه اظهار شد که: اعلام می‌شود که داروی هیدروکسی کلروکین بر روی بیماران کرونایی اثر ندارد. بعد مسئولی که معاون وزیر بوده، مصاحبه می‌کند و از قضا مشخص می‌شود همین معاون وزیر، موسس یه شرکت دارویی است و دارویی که آن شرکت تولید کرده در جامعه مورد استفاده قرار گرفته است. وقتی این موضوع را به وزیر منتقل کردیم از ما پرسیدند که آیا این دارو خوب است؟! من به ایشان گفتم نمی‌دانم! چراکه هنوز “ترایالش” بیرون نیامده و توی “گایدلاین” نیست. اما با این وجود این، دارو از سوی پزشکان بسیاری تجویز می‌شود. طبیعی است معاون وزیر هیچ وقت در مورد این دارو، حرف منفی نمی‌زند. چرا؟ چون دارو، تولیدی شرکت داروسازی است که خودش تاسیس کرده است!
البته به طور کلی صحبت‌های برخی سخنرانان آن همایش از جمله میهمانی که این موارد را مطرح کرده بود، بنا به دلایلی در خبرگزاری ایسنا روی خروجی قرار نگرفت اما همچنان صوت آن در آرشیو خبرگزاری بایگانی شده است، حال نیز قطعاً این صحبت‌ها نیاز به راستی آزمایی داشته و ایسنا تنها به ذکر این نقطه نظرات پرداخته و درباره صحت و سقم آن اظهار نظر نمی‌کند.
تیر آخر؛ انتقاد وزیر
پس از تمام این صحبت‌ها؛ اخیرا وزیر بهداشت نیز به یکباره به انتقادی تند و صریح از وضعیت تحقیقات سلامت پرداخته و حتی در بخشی از صحبت‌های خود با اشاره به نام دکتر ملک‌زاده، عنوان کرد: ۹۸ درصد از تحقیقات در نظام سلامت، صرف انتشار مقالات در فلان مجلات می‌شود که به کار نمی‌آید. به شدت به روند تحقیقات نظام سلامت، انتقاد دارم. نامه بنده به دکتر ملک‌زاده در روزهای اول شیوع کرونا در کشور را مشاهده کنید که ۱۰ آیتم تعیین شده، اما یکی از آنها تاکنون جواب نداده است. کدام وزیر کم خرد با چنین یافته‌های شکسته‌ای می‌تواند بخش سلامت کشور را اداره کند؟ اصلا نباید بر یافته‌هایی که بر حسب یک تخمین به وزیر داده می‌شود، کار و اعتماد کرد. این تخمین‌ها تاکنون درست نبوده و ۱۰ مدل اپیدمیولوژیک به من دادند که هیچ کدام صحیح نبوده و برای هیچ اقدامی مناسب نبود.
سعید نمکی که در جلسه ستاد دانشگاهی کووید۱۹ در دانشگاه علوم پزشکی اصفهان صحبت می کرد، همچنین متذکر شد: متاسفانه برخی اساتید برای اینکه نامشان در مقالات چاپ شود و یا اول قرار بگیرد، بحث می کنند. بنده یک معلم دانشگاه هستم که سابقه معاون وزیر، رییس دانشگاه و دیگر سوابق اجرایی را داشته‌ام، اما فقط در مقالاتی که خودم کار کرده‌ام نامی از بنده وجود دارد و در مقالات دانشجویان به عنوان استاد راهنما، این اجازه را نمی‌دهم. معتقدم تحقیقات کاربردی در حوزه سلامت در کشور نداریم و اما تا زمانی که تحقیقات کشور، مقاله محور باشد و ارتقای اساتید، مبتنی بر این مقالات شود، تحقیقات، راهگشای مشکلات کشور نخواهد بود و هیچ وزیر بهداشتی نمی‌تواند برای آینده کشور از این تحقیقات، بهره‌ای ببرد.
اما این بار نیز ملک‌زاده به رسم سابق خود به پاسخگویی به نقدهای مطرح شده پرداخت اما با ادبیاتی به مراتب تندتر و بدین ترتیب، با انتشار نامه‌ای شدیداللحن و بلند بالا، خبر استعفای خود را مطرح کرد.
در بخش‌هایی از این نامه، آمده است:
«اظهارات اخیر جنابعالی درباره تحقیقات علوم پزشکی ایران با ادعاهایی همچون: “۹۸ درصد تحقیقات علوم پزشکی صرف انتشار مقالات در فلان مجله می شود” و طرح سوالاتی “مانند تحقیقات علوم پزشکی چه قدر پا به عرصه پرمشکل نظام سلامت گذاشته است؟” چنان بی‌پایه و اساس است که حتی بیگانگان ایران ستیز در فراسوی مرزهای کشور، که در قالب پروژه‌های کلان و صرف میلیاردها بودجه، درصدد اثبات ناکارآمدی تحقیقات علوم پزشکی در ایران بوده‌اند، چنین نتیجه عجیب و کاملا مردودی نگرفته‌اند؛ چرا که همان گروه‌های متخاصم هم، پس از تحقیقات پرشمار و تعطیل ناپذیر خود، علی‌رغم اشاره به برخی اشکالات موجود در سیاست‌های تحقیقاتی ایران که به اعتقاد ما ریشه در سیاست‌گذاری‌های خارج از حیطه وزارت بهداشت و در مرجعی فراتر دارد، نهایتا به پیشرفت‌های کیفی تحقیقات علوم پزشکی ایران و افزایش چشمگیر استناد به مقالات محققان ایرانی در کنار رشد کمی اذعان کرده‌اند و اسناد آنها موجود و منتشر شده است.
اصولا کسانی می‌توانند حیطه تحقیقات پزشکی ایران را به نقد و چالش بکشند که خود محقق ملی یا بین‌المللی بوده، ارکان و نظام تحقیقات را به خوبی بشناسند و با وجود دشواری‌ها و چالش‌های سخت این عرصه مهم و تاثیرگذار، همپای تحقیقات پیشرفته دنیا حرکت کرده ، عمر خویش را صرف تحقیقات کرده یا دست کم یک تحقیق مهم و اثرگذار بین‌المللی انجام داده باشند. در خوشبینانه‌ترین تصور ممکن، می‌توان گفت اظهارات و هجمه شما به تحقیقات علوم پزشکی و تلاش‌های شبانه‌روزی شمار زیادی از محققان بی ادعا و سختکوش این عرصه که در سخت‌ترین شرایط تحریم و فشارهای بین‌المللی و با وجود سهم ناچیز بودجه تحقیقات پزشکی – کمتر از نیم درصد بودجه ناخالص ملی! – دستاوردهای بسیار موثر و کاربردی را ارائه کرده‌اند، می‌تواند ناشی از عدم شناخت شما از عرصه تحقیقات به طور کلی و پیشرفت‌های علوم پزشکی در ایران به طور خاص باشد.
عجیب است که در کسوت وزیر بهداشت هنوز مطلع نیستید که اگر تمام دنیا منابع عظیم مالی به تحقیقات پزشکی اختصاص داده‌اند و انتظار گره‌گشایی از مشکلات نظام سلامت خود داشته‌اند، تمام دولت‌ها در ایران با دید تجملی بودن پژوهش، هرگز بیش از نیم درصد بودجه ناخالص ملی را به بخش تحقیقات اختصاص نداده‌اند. در این بین، تحقیقات علوم پزشکی با وجود سهم ۳۰ درصدی در تولید علم و سهم ۲۸ درصدی در تولید مقالات پراستناد ایران، تنها سه صدم درصد بودجه تحقیقات کشور را از آن خود کرده است.
علی رغم این بی‌مهری‌ها و ناآگاهی‌ها از اهمیت پژوهش و تمام تنگناهای سخت بودجه‌ای و تحریم‌های ظالمانه بین‌المللی طی بیش از چهل سال علیه ملت ایران، تحقیقات علوم پزشکی بویژه طی نزدیک به ۸ سال گذشته، شاهد پیشرفت‌های بسیار بزرگ و توسعه بی‌سابقه زیرساخت‌های تحقیقاتی بوده است که گزارش کامل آنها بارها منتشر شده است و خوب بود که در آنها مطالعه‌ای می‌کردید.
در شرایطی که جهان با بحران یک اپیدمی وحشتناک و بی‌سابقه بیماری عفونی مواجه است و تحقیقات گسترده برای یافتن دارویی موثر و تولید واکسن ایمن پاسخگو به تمام جمعیت‌ها پس از یک سال از آغاز شیوع ویروس تاکنون ادامه دارد و هیچ کشوری حتی پیشرفته‌ترین‌های علمی جهان مدعی یافتن داروی موثر و قطعی کرونا نشده‌اند و در حالی که سازمان بهداشت جهانی با توان و تجربه مدیریت اپیدمی‌های گذشته و فراخوان همبستگی تحقیقاتی برای درمان کرونا همه جهان را به هشیاری، رعایت موارد بهداشتی وصبر تا زمان تولید دارو و واکسن فراخوانده شما، هر زمان آمار مبتلایان و مرگ و میرها افزایش یافته، از پذیرش مسوولیت شانه خالی کرده و هر گاه، آمارها اندکی فروکش کرده، مدعی درس دادن «مدیریت بحران کرونا» به جهان شده و همین اواخر از برپاکردن معرکه «تولید واکسن در ایران» سخن گفته‌اید – واکسنی که اگر هم تولید شود به مدد تلاش همین محققان علوم پزشکی ایران خواهد بود که آنها را فاقد دستاوردهای موثر و کاربردی خوانده‌اید- اما باید بدانید دنیای علم با چنین ادبیات و معرکه‌گیری‌هایی بیگانه است و پیشرفته‌ترین کشورهای علمی و دانشگاه‌های مهم و مراکز تحقیقاتی معتبر جهان که دارای زیرساخت‌های تحقیقاتی کافی تولید واکسن هستند، هنوز در اعلام ارائه نهایی واکسن کاملا موثر با احتیاط سخن می‌گویند!»
در این میان اگرچه می‌توان این سئوال را طرح کرد که اگر در معاونت تحقیقات و به ویژه در برهه حساس شیوع کرونا تا این اندازه جای نقد وجود داشته چرا وزیر بهداشت تا نزدیک شدن به زمان سالگرد ورود کرونا به کشور این اشکالات را تحمل کرده و دندان روی جگر گذاشته است؟ بر این اساس به نظر می‌رسد این اختلاف نظرها از مدتها قبل وجود داشته و حال تنها به صورت رسانه‌ای در آمده است.
حال در وضعیت بحران کرونا و دقیقا در روزهایی که این بیماری بیشترین قربانی را از مردم کشور می‌گیرد و همزمان با شروع تعطیلات دو هفته‌ای اجباری، اگرچه شاید زمان چندانی برای مناقشه وجود نداشته باشد و ضرورت ایجاب کند امور هرچه سریعتر و با قدرت حداکثری پیش روند اما در نهایت اینگونه انتقاد یک وزیر از زیر مجموعه خود هم اتفاقی کم سابقه است که اگر آن را از منظر شفافیت در نظر بگیریم می‌تواند بار مثبتی به همراه داشته باشد و اقدامی جسورانه تلقی شود، زیرا به هر صورت وقتی فردی خود، از زیر مجموعه تحت نظارتش به اینگونه انتقاد می‌کند، پذیرفته است که جایی از کار دچار مشکل بوده و پذیرش خطا و نقص در عملکرد در نوع خود اقدام پسندیده‌ای به شمار می‌رود و بعد از به خرج دادن این شهامت، انتظار می‌رود با انتخاب سریعتر فردی جدید برای تصدی این سمت و نظارت بیشتر و تعیین دقیق شرح وظایف و انتظارات معاون بعدی در روزهای حساس شیوع کرونا به نوعی جبران مافات شود.
