دوشنبه, ۱۵ اردیبهشت ۱۴۰۴ / ۰۰:۵۵:۲۴
حوض‌خانه‌های تاریخی مهاباد در آذربایجان غربی با وجود اینکه در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌اند اما اکنون به خاطر فرسایش و تجاوز به حریم آنها، مورد بی‌مهری قرار گرفته و نیاز به مرمت و بازسازی فوری دارند.
به گزارش آذر صبح به نقل از ایرنا، حوض‌خانه‌های تاریخی مهاباد که بیشتر در نزدیکی مساجد بنا شده‌اند در گذشته مکانی برای تامین آب برای وضوگرفتن و حتی استفاده برای آب شرب مردم بود به همین خاطر از گذشته مورد توجه همگان قرار داشته و از اهمیت زیادی برخوردار است.
ساکنان مهاباد به سبب اهمیت آب از گذشته‌ها بسیار دور تاکنون این مایه حیاتی را از مناطق بالادستی با استفاده از قنات که در زبان محلی به آن “کاریز” می‌گویند به داخل شهر آورده و با ساخت بناهایی به نام حوضخانه که بکارگیری معماری اسلامی نیز در آن مشهود است، به آن تقدس خاصی دادند.
اما این حوض‌خانه‌های مهاباد چند سالی است که با وجود اینکه در فهرست آثار ملی هم به ثبت رسیده‌اند مورد بی‌مهری مسوولان قرار گرفته و روزگار خوبی ندارند.
این بی‌مهری با حوض‌خانه‌های تاریخی مهاباد در حالی صورت می‌گیرد که قدمت آن به زمان قبل از نامگذاری این شهر از “ساوجبلاغ” به اسم کنونی آن مهاباد برمی‌گردد و همین امر به دغدغه دوستداران میراث فرهنگی این شهر تبدیل شده است.
حوض‌خانه‌های تاریخی مهاباد با توجه به اینکه بافت قدیمی و مرکزی این شهر قرار دارند به دلیل ساخت و سازهای طبقاتی در اطراف آنها هر روز عرصه بر آنها تنگ‌تر و تنگ‌تر می‌شود
علاوه بر این بی‌مهری‌ها، حوض‌خانه‌های تاریخی مهاباد با توجه به اینکه بافت قدیمی و مرکزی این شهر قرار دارند به دلیل ساخت و سازهای طبقاتی و جدید در اطرافشان نای نفس کشیدن ندارند و هر روز عرصه بر آنها تنگ‌تر و تنگ‌تر می‌شود.
اهمیت حوض‌خانه‌های مهاباد به اندازه‌ای است که چند روز قبل “علی‌اصغر مونسان” وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی با انتشار تصاویری از حوض‌خانه‌های این شهر در اینستاگرام، نوشته بود: “این آثار یادگاری از عصر صفوی و قاجار جزو آثار با ارزش تاریخی هستند که نشان از قدمت این شهر دارند. “
همین امر بهانه‌ای شد تا از حوض‌خانه‌های تاریخی مهاباد گزارشی تهیه کنم.
برای همین منظور به مسجد “رستم‌بیگ” در خیابان صلاح الدین‌غربی مهاباد که حوضخانه تاریخی به همین نام در محوطه آن قرار داشت، رفتم اما به خاطر شیوع ویروس کرونا درب مسجد بسته بود و جویای خانه خادم مسجد شدم که اتفاقا” خادم در صف نان در یکی از نانوایی‌های نزدیک مسجد بود و پس از چند دقیقه جر و بحث، سرانجام راضی شد که درب مسجد را باز کند.
اطلاعاتی بر روی تابلوی میراث فرهنگی به ۲ زبان فارسی و انگلیسی نوشته شده بود: که “این بنا در سال ۱۲۰۲ هجری قمری تاسیس شده و دارای گنبدی آجری، طاق های سه قسمتی و مدور است و آجرهای به کار رفته در آن از نوع چهارگوش قرمز و ملات به کار رفته در آن گچ و خاک است، زیربنای این حوضخانه از سنگ‌های متراکم ساخته شده و دیوارهای آن تا ارتفاع ۹۰ سانتیمتری صاف و صیقلی است. “
مسجد فاقد مناره بود اما حیاط بزرگ و موزاییک شده‌ای داشت و در ضلع غربی آن که قدیمی‌تر به نظر می‌رسید، حوضخانه قدیمی و تاریخی رستم بیگ از دور خودنمایی می‌کرد که با درب کوچکی ۲ بخش قدیمی و جدید از هم جدا می‌شد.
در بخش قدیمی چند درخت کهن‌سال وجود داشت و برگ‌های پاییزی و گیاهان زرد محوطه را به طور کامل پوشانده بود، ورودی بنای حوضخانه در سمت شرق بنا با ارتفاع حدود ۲.۵ متر و عرض یک متر و دارای طاق جناغی با تزئینات آجرکاری بود.
فضای داخلی به صورت مربعی ۸۵ سانتیمتری از جنس سنگ‌های آهکی صیقلی بود و در فک بنا حوضی به طول ۳.۵۴ متر، عرض ۲.۵ متر و عمق ۴۰ سانتی‌متر وجود داشت که آب از طریق یک کانال وارد حوض می‌شد و در اطراف حوض کانالی کوچک به عرض ۱۲ سانتی‌متر وجود داشت که سرریز آب حوض را جمع‌آوری و به خارج از بنا منتقل می‌کرد.
۲ ضلع شرقی و غربی ۲ طاق و تاقچه داشت و سقف گنبدی شکل آن با آجر ساخته شده بود که چهار نورگیر درکنارها و یک نورگیر مدور در وسط، روشنایی حوضخانه را تامین می‌کرد، پس از بازسازی این بنا توسط میراث فرهنگی مهاباد سقف آن با ایزوبام عایق شده بود که با بقیه بنا همخوانی نداشت.
آب این حوضخانه از طریق قنات که در زبان محلی به آن “کاریز” گفته می‌شود از مناطق بالا دستی مهاباد تامین می‌شود هنوز هم با وجود ساخت و سازهای متعدد در اطراف این بنا باز هم آب در داخل حوضخانه جریان داشت.
در قسمت پایینی بنا بقایای از سرویس بهداشتی سنتی که در گذشته بخشی از حوضخانه بود دیده می‌شد که هنوز بازسازی نشده بود اما آب حوضخانه در داخل کانال آن در جریان بود و سپس از طریق همان کانال به خارج از محوطه مسجد هدایت می‌شد.
حوضخانه “رستم‌بیگ” مهاباد به شماره ۷۳۸۳ و در سال ۱۳۸۱ در فهرست آثار ملی قرار گرفته است.
دومین مقصد من در بازدید از حوض‌خانه‌های تاریخی مهاباد حوضخانه “شاه‌درویش” بود که در فاصله چند صد متری حوضخانه “رستم‌بیگ” و در صحن مسجدی به همین نام قرار داشت، در ورودی آن هم تابلوی اداره میراث فرهنگی مهاباد مشخصات حوضخانه را به ۲ زبان فارسی و انگلیسی نوشته شده بود خودنمایی می‌کرد.
“حوضخانه شاه درویش مهاباد در سال ۱۲۲۴ هجری قمری ساخته شده است، زیربنای این حوضخانه ۵۶ مترمربع بوده، بنایی گنبدی و مدور داشته و به وسیله هفت پله از سطح اصلی جدا شده است. “
ورودی صحن مسجد، چند پله داشت و حوض کوچکی در حیاط این مکان مقدس قرار داشت و در قسمت شمالی حیاط در کنار مزار “شاه درویش”، مزار چند شهید و چند شخص گمنام دیگر وجود داشت و قسمتی از دیوار شرقی مسجد که به خاطر ساخت و ساز غیرمجاز تخریب و هنوز بازسازی نشده بود.
قبل از بازدید از حوضخانه با کاک “لقمان” خادم مسجد آشنا شدم و از اینک دیوار حیاط مسجد بازسازی نشده بود گلایه داشت و می‌گفت: افراد معتاد و کارتن خواب به راحتی وارد این محوطه می‌شوند.
وی از مسوولان خواست که برای امنیت مسجد دیوارهای شرقی مسجد را بازسازی کنند تا از ورود افراد و حیوانات ولگرد به داخل حیاط جلوگیری شود.
مسجد راهرویی با عرض چهار متر و طول هشت متر داشت و سپس با استفاده از هفت پله به سمت پایین، درب کوچکی به سمت حوضخانه وجود داشت، اطراف بنا در داخل دارای ازاره‌ای به ارتفاع ۱.۱ متر از جنس سنگ آهکی صیقلی بود و دیوارهای آن یک متر ضخامت داشت.
در کف بنا حوضی به طول ۳.۱۵ متر، عرض ۱.۹۳ متر و عمق ۹۳ سانتی‌متر وجود داشت و که جنس آن از سنگ و داخل آن با رنگ آبی رنگ‌آمیزی شده بود و آب از طریق کانال که به قنات‌های بالا دست مهاباد ختم می‌شد وارد حوض می‌شد.
آب داخل حوض بر خلاف دمای هوای این روزهای سرد که به کمتر از صفر درجه سانتی‌گراد می‌رسد، سرد نبود و به راحتی می‌توانستی با آب آن دست و صورتت را بشویی و احساس سردی نکنید.
کانالی برای جمع‌آوری سرریز آب در اطراف حوض قرار داشت و آب از سمت شمال از طریق کانالی دیگر از حوضخانه خارج می‌شد که پس از طی مسیری به حوض کوچک دیگری در حیاط مسجد منتقل می‌شد.
مصالح این بنا آجرهای چهارگوش به ابعاد ۲۰در۲۰ سانتی‌متر و ضخامت پنج سانتی‌متر به صورت رگ‌چین، سنگ‌های آهکی، چوب و ملاط ساروج است و سقف آن هم شکل گنبدی و در چهار جهت فضای تزئینات کاربندی کچی و آجرکاری جناغی به کار رفته است.
در مرمتی که چند سال قبل در این بنا صورت گرفته سقف آن با ایزوبام عایق‌بندی شده و به دلیل شکل خاص گنبد آن (گنبد مرکزی) که راهی برای خروج آب باران تعبیه نشده، مقدار زیادی آب و برف در بالای آن جمع شده بود.
حوضخانه “شاه‌درویش” مهاباد به شماره ۱۶۵۹۳ در سال ۱۳۸۵ در فهرست آثار ملی قرار گرفته است.
سومین مقصد من در بازدید از حوض‌خانه‌های تاریخی مهاباد حوضخانه “عباس‌آقا” در داخل مسجد به همین نام و نزدیک مسجد “خانقای شمزینان” بود که این حوضخانه در مرکز شهر و در نزدیک چهارراه آزادی مهاباد واقع شده است که در مقایسه با ۲ حوضخانه دیگر وضعیت بدتری داشت و حتی حوض آب آن هم خالی بود.
تابلوی شناسه حوضخانه “عباس‌آقا” که توسط اداره میراث فرهنگی مهاباد در نزدیک دیوار مسجد نصب شده بود از دور نمایان بود و در این تابلو نیز به ۲ زبان فارسی و انگلیسی مشخصات حوضخانه نوشته شده بود: “حوضخانه عباس آقا مهاباد در چهارراه آزادی مهاباد واقع شده و گنبدی آجری و اسلوب هشتی‌ها زیبایی خاصی به آن بخشیده و آب این حوضخانه از کوه‌های اطراف مهاباد تامین می‌شود که با استفاده از قنات به حوضخانه رسیده است.
این بنا منتسب به “عباس‌آقا” پسر “بیرم‌آقا” است که در سال ۱۲۵۶ قمری در یک توطئه کشته شد، وی بزرگ خاندان دهبکری مهاباد است که بخش زیادی از دارایی‌هایش را وقف امور خیریه کرده و مساجد عباس‌آقا، خانقاه شمزینان و درمانگاه خودکفایی مهاباد نیز در املاک وقفی وی احداث شده است. “
ورودی حیاط مسجد چند پله‌رو به پایین و داخل حیاط حوض کوچکی با چند مکان برای وضوگرفتن وجود دارد؛ به دنبال حوضخانه تاریخی می‌گشتم تا خادم مسجد را در محوطه یافتم.
خادم مسجد مرد کهنسالی بود، می‌گفت سال‌های زیادی از عمر خودش را صرف مراقبت و نگهداری از مسجد و حوضخانه “عباس‌آقا” کرده است، همراه وی از داخل راهروی کوچک به سمت ورودی حوضخانه که دری چوبی داشت، رفتیم.
درب ورودی بنا به ارتفاع ۲.۱۶ متر و عرض یک متر بود که با استفاده از سه پله به کف حوضخانه منتهی می‌شد و در کف حوضخانه، حوضی به طول ۳.۴۲ متر و عرض ۲.۴۴ متر و عمق ۶۶ سانتی‌متر وجود داشت که اکنون حوض خالی بود و آب آن از طریق لوله به حوضی دیگر در بیرون حوضخانه منتقل می‌شد.
فضای داخلی حوضخانه ۲ طاق جناغی اصلی در سمت شرق و غرب و ۲ طاق جناغی فرعی در ۲ سمت شمال و جنوب و ۲ طاق رومی به ارتفاع یک متر و عرض ۷۵ سانتی‌متر داشت و مهم‌ترین بخش این بنا، تزیینات کاربندی گچی و آجرکاری جناغی در زیرگنبد آن بود و روشنایی بنا توسط چهار نورگیر در چهار جهت گنبد و یک نورگیر مدور در مرکز گنبد تامین می‌شد.
در اطراف حوضخانه چند گاری دستی، لوله، نردبان و وسایل دیگر وجود داشت و از روی گرد و غباری که روی آنها نشسته بود مشخص بود حالت انباری دارد و مدت‌ها بود که کسی به آنها دست نزده است.
“حوضخانه عباس آقا مهاباد نیز به شماره ۱۶۳۸۹ و در سال ۱۳۸۵ در فهرست آثار ملی قرار گرفته است؛ این مکان تاریخی که می‌توانست مکانی برای جذب گردشگر باشد اما اکنون به انباری متروکه تبدیل شده بود و دیوارها و گنبد نمناک آن حرف‌های زیادی از بی‌مهری‌ها با این بنای تاریخی داشتند.
بناهای تاریخی مهاباد هویت این شهر هستند
در حالی که هر شهری با توجه به پیشینه تاریخی و وجود آثار تاریخی آن شناخته می‌شود از این‌رو می‌توان گفت این بناها بخشی از تاریخ و هویت جامعه را تشکیل می‌دهند که حفاظت از این بناها نیازمند حمایت، همراهی و همکار مسوولان و مردم است.
برای کسب اطلاعات بیشتری از وضعیت حوض‌خانه‌های مهاباد برای نخستین بار به سراغ اداره میراث فرهنگی این شهر به عنوان متولی نگهداری و مراقبت از بناهای تاریخی و ثبت ملی رفتم که توضیحات آنان را در این زمینه بشنوم.
سرپرست اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری مهاباد گفت: یکی از وظایف ذاتی میراث فرهنگی ثبت حریم، نظارت بر اماکن تاریخی و مقابله با تجاوز افراد متخلف است و در صورت تامین اعتبار احیا و مرمت آثار نیز انجام می‌شود.
عبید سرخابی افزود: از سال گذشته در ردیف بودجه‌ای، اعتباری برای مرمت آثار تاریخی در این شهرستان تخصیص یافته است اما تاکنون تحقق نیافته و به همین دلیل مرمت آثار تاریخی به‌ویژه حوض‌خانه‌ها متوقف شده است.
وی در خصوص مرمت حوض‌خانه‌های این شهر نیز اضافه کرد: در سال‌های گذشته ابنیه تاریخی مهاباد از جمله حمام میرزا رسول، حمام لج، کاروانسرای کوخ کورتک، حوض‌خانه‌های شاه‌درویش و رستم بیگ، راسته بازار شافعی و چند اثر دیگر از طرف اداره میراث فرهنگی و گردشگری مرمت و بهسازی شده که در صورت تامین اعتبار و تخصیص بودجه لازم این روند در سال‌های آتی نیز ادامه خواهد یافت.
وی افزود: بهسازی و مرمت مسجد جامع، حمام میرزا رسول و لج و حوض خانه شادرویش و رستم بیگ و ساماندهی کاروانسرای “سیمون” از اولویت‌های کاری این اداره در سال آینده است که در صورت تامین اعتبار انجام خواهد شد.
وی با اشاره به اینکه بر اساس ماده ۹۸ قانون برنامه ششم توسعه، اماکن و ابنیه‌های تاریخی که در اختیار دستگاه‌های دولتی هستند باید با اعتبار و بودجه همان دستگاه و البته با نظارت و هماهنگی و یا مشارکت اداره میراث فرهنگی صورت پذیرد افزود: اداره میراث فرهنگی فقط مسوول تامین اعتبار مرمت و بهسازی برای ابنیه‌هایی است که در مالکیت خودش است.
سرپرست اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری مهاباد گفت: یکی از مشکلات دیگر این شهرستان منحل شدن شورای اسلامی این شهر است که تحقق بودجه فرهنگی را کمی با مشکل مواجه کرده است که در این خصوص با فرمانداری و ارگان‌های مربوطه در حال رایزنی هستیم.
وی افزود: یکی دیگر از برنامه‌های میراث فرهنگی، راه‌اندازی انجمن “مهر و میراث” در این شهرستان است تا اعضای این انجمن به مانند پلی در بین میراث فرهنگی و مسوولان شهرداری عمل کرده و دغدغه‌های کارشناسان میراث را به این نهاد منتقل کنند.
سرخابی اضافه کرد: مساجدی که این حوض‌خانه‌ها در آنها واقع شدند هر کدام دارای موقوفه درآمدزا هستند و در صورت موافقت اداره اوقاف و امور خیریه و با توجه نیت واقفان، امکان مرمت حوض‌خانه‌ها از درآمد موقوفات همان مسجد نیز وجود دارد.
وی از فعالان مدنی این شهر نیز خواست در صورت تمایل اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری را در زمینه حفظ، حراست، تعیین حریم مرمت حوض‌خانه‌ها و سایر آثار تاریخی یاری کنند.
مرمت آثار باستانی توسط متخصصان انجام شود
یکی از مشکلات آثار تاریخی مهاباد مرمت آنها توسط افرادی است که متخصص امر مرمت اینگونه آثار نبوده و با استفاده از مصالح غیراستاندارد و نامتناسب با آن بجای آنکه ابنیه را ترمیم کنند از عمر آن می‌کاهند.
یکی از این موارد آشکار عایق‌کردن بناها با استفاده از ایزوبام است که سعی شده تا از تخریب آنها جلوگیری شود حال ان که به نظر کارشناسان این امر باعث نابودی بناهای تاریخی که سقف گنبدی دارند می‌شود.
به گفته این کارشناسان بناهای تاریخی (گنبدی) مهاباد که چند صد سال قدمت دارند و در طول سال‌های زیادی از گزند باران و برف در امان بودند امروز به خاطر مرمت نادرست در شرف نابودی هستند و در واقع ایزوبام برای بناهای تاریخی با سقف گنبدی به مانند سم است و تنفس ساختمان را از بین می‌برد.
یکی از کارشناسان باستان شناسی در این زمینه می‌گوید: از چند سال قبل رویه‌ای در این شهرستان ایجاد شده که بناهای تاریخی دارای گنبد را سبک سازی کرده و سپس گنبد را با ایزوبام عایق می‌کنند.
رحمت نادری با انتقاد از مرمت‌های غیرکارشناسی آثار تاریخی افزود: این کار نه تنها کمکی به احیای بنا نمی‌کند بلکه آن را بیشتر تخریب کرده و با توجه به اینکه اجازه تنفس بنا را می‌گیرد به تدریج بنا تخریب می‌شود.
وی اضافه کرد: ایزوبام به دلیل بازتاب نوری که دارد، سیما و منظر بنا را از بین می‌برد از سویی دیگر رطوبتی که زیر بنا مانده قادر به تبخیر نبوده و آزاد نمی‌شود ازاین‌رو ایزوبام بنا را در دراز مدت فرسوده می‌کند و به همین دلیل برای بنا مضر است.
این کارشناس گفت: ایزوبام نم را از بالای بنا دفع می‌کند؛ اما رطوبتی که از پی به جرزها و دیوارها و سپس به بام راه پیدا می‌کند، به هیچ طریق دفع نمی‌شود، بنابراین ضررهای بسیاری به بنا وارد می‌کند.
وی با بیان اینکه در استان آذربایجان غربی چند نفر مرمت‌گر بناهای گنبدی (دوران اسلامی) وجود دارد که لازم است برای احیای آثار تاریخی از آنها استفاده شود، افزود: در مرمت آثار تاریخی نباید سلیقه‌ای عمل شده و کار ترمیم و مرمت آثار تاریخی و بناهای باستانی به افراد متخصص واگذار شود.
وی از مسوولان میراث فرهنگی و فعالان عرصه آثار تاریخی مهاباد خواست روند ایزوبام کردن سقف‌های گنبدی بناهای تاریخی این شهرستان را متوقف کنند و به جای آن مرمت را به صورت اصولی و با استفاده از نظر متخصصان این امر انجام دهند.
به نظر می رسد که مرمت ایزوبامی حوض خانه ها به دوره مدیریت سرپرست جدید میراث فرهنگی باز نمی گردد چرا که سرخابی ، سرپرست اداره میراث فرهنگی مهاباد در خصوص مرمت بناهای تاریخی این شهرستان و استفاده از ایزوبام به عنوان عایق رطوبتی اظهارداشت: این اقدام در ادوار قبل مدیریت میراث فرهنگی مهاباد برای جلوگیری از تخریب بیشتر حوض خانه ها بر اثر بارش برف و باران صورت گرفته است.
باید منتظر ماند و دید آیا مرمت حوض خانه های مهاباد تامین اعتبار می شود؟ چرا که سرخابی مرمت این مکان های تاریخی را در اولویت های سال آینده اداره میراث فرهنگی مهاباد بیان کرده است.
به هر حال آقای “مونسان” وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی در اینستاگرام که نوشته بود: “حوض‌خانه‌های مهاباد نشان از قدمت این شهر دارند” پیامی که شاید اینجا زیاد مورد استقبال قرار نگرفته است. حوض‌خانه‌های تاریخی که قدمت و نشان مهاباد قدیم را با خود به یدک می‌کشند اکنون در چند قدمی تخریب عمدی و غیرعمدی قرار دارند و در این روزها بیشتر از گذشته مورد بی‌مهری مسوولان واقع شده‌اند.
نکته قابل تامل دیگر در این بین آن است که این حوض‌خانه‌ها اگر کمی مورد توجه مسوولان قرار گیرند و مسیر رفت و آمد آنها تسهیل شود، می‌تواند در طول سال مورد بازدید گردشگران زیادی قرار گیرد که هم برای شهر و هم برای کمک به احیا و مرمت آن درآمدزایی داشته باشند.
مهاباد ۹۲ اثر تاریخی ثبت شده ملی دارد که سد مهاباد، غار ‘سهولان’، تالاب بین‌المللی ‘کانی‌برازان’، موزه مردم شناسی و حمام میرزا رسول، دخمه سنگی ‘فخریگاه’، ‘برده کنته’ و مسجد جامع از مهم‌ترین اثرهای تاریخی و جاذبه‌های گردشگری این شهرستان است.
شهرستان مهاباد با ۲۴۰ هزار نفر جمعیت در جنوب آذربایجان‌غربی قرار دارد./ ایرنا
بیشتر بخوانید:
