چهارشنبه, ۱۷ اردیبهشت ۱۴۰۴ / ۱۱:۲۱:۰۹
در حال حاضر یکی از دغدغه‌های اصلی مدیریت شهری در کشورهای درحال توسعه مدیریت پسماند جامد شهری است که یکی از مهمترین اهداف آن استفاده از استراتژی‌هایی است که علاوه بر کاهش آسیب‌های زیست محیطی و هزینه‌ها در بلند مدت، مشارکت حداکثری مردم را برانگیزد.
به گزارش آذر صبح به نقل از ایمنا، و بر اساس چکیده مقاله‌ای از «شیما شاهین فر» کارشناس ارشد آموزش محیط زیست و «حمیدرضا رضوانی» کارشناس ارشد محیط زیست و سازمان مدیریت پسماند شهرداری اصفهان، رشد روز افزون جمعیت شهری و پیرو آن افزایش دخالت‌های بشر در محیط زیست و به مخاطره انداختن آن، انسان را وامی‌دارد تا نسبت به حفظ آن از طریق مدیریت بهینه پسماندها و اقداماتی در زمینه بازگشت مواد انجام دهد که امروزه نظر بسیاری از کارشناسان و مدیران شهری را به خود معطوف کرده است.
ضایعات جامد شهری شامل تمام مواد زائد حاصل فعالیت‌هایی است که در شهر انجام می‌شود؛ این مواد از نظر خواص فیزیکی و شیمیایی تنوع بسیار زیادی دارد. در حال حاضر پیچیدگی‌هایی که در جامعه شهری به وجود آمده در کمیت و کیفیت زباله‌ها تغییرات زیادی را ایجاد کرده است که این تغییرات و پیچیدگی‌ها معضلاتی از قبیل اشکال در نحوه جابجایی و چگونگی دفع را نیز به همراه داشته است.
امروزه دفع مواد زائد جامد در شهرهای بزرگ به معضلی با پیامدهای روز افزون تبدیل شده است. گذشته از هزینه بسیار بالایی که جمع‌آوری، حمل و نقل و دفع مواد زائد شهری بر کشور تحمیل می‌کند، مخاطرات زیست‌محیطی آن نیز جدی است. نگرانی‌های حاصل از ادامه این وضعیت باید همه اقشار جامعه و به ویژه مدیران شهرداری را به تفکر و عمل به منظور مقابله با این مخاطرات وادارد.
در این چالش پیش رو، استفاده از تجربه سایر کشورها و یا مدل‌های اجرایی موفق در شهرهای مختلف کشورمان ضروری به نظر می‌رسد. با توجه به قانون مدیریت پسماند، مدیران شهری باید روش‌هایی را به کار گیرند به نحوی که باعث جلوگیری از دفع غیراصولی و کمک به بازگشت سرمایه، حفظ محیط زیست، اقتصاد جامعه، ایجاد اشتغال، مشارکت شهروندان و بخش خصوصی شود.
همه مسائل مربوط به پسماند را می‌توان در قالب مدیریت مواد زائد بررسی کرد. مدیریت مواد زائد جامد را می‌توان به یک فعالیت میان بخشی پایه‌ریزی شده و بر اساس اصول مهندسی، اقتصادی و محیط زیستی بین عناصر مختلف آن یعنی تولید، ذخیره در محل، جمع‌آوری، حمل و نقل، پردازش، بازیافت و نهایتاً دفع بهداشتی مواد زائد جامد اطلاق کرد.
از سوی دیگر محیط زیست به عنوان یکی از شاخص‌های سه گانه تحقق توسعه پایدار شامل مشارکت اجتماعی، حفظ محیط زیست و توسعه اقتصاد، زمانی در سلامت خواهد بود که از آلاینده‌ها دور باشد و این مهم نیازمند تامین بستری است که مانع از پراکندگی پسماندها در محیط زیست شهری شود. رشد شهرنشینی در ایران و هر کشور دیگری بالطبع با تبعات ناخوشایندی همراه است که از جمله می‌توان به افزایش تولید زباله اشاره کرد.
از دیدگاه سازمان بهداشت جهانی یکی از مشکلات مهمی که بر اثر توسعه شهری و صنعتی پدید آمده است، مسئله نحوه دفع مواد زائد جامد می‌باشد و بسیاری از کشورها در زمینه مدیریت دفع این مواد با مشکل مواجه شده و نیازمند یافتن راهکارهای جامع و کاربردی هستند.
یکی از سیستم‌های رایج جمع آوری پسماندهای جامد شهری استفاده از مخازن شهری است که جنس آن‌ها معمولاً از فلز گالوانیزه یا پلاستیک است؛ در سیستم جمع آوری توسط مخازن شهری، خانوارها پسماند خود را به مکان‌های از پیش تعیین شده‌ای می‌برند که در آنجا تسهیلاتی برای ذخیره سازی پسماند تعبیه شده است.
خودروهای جمع‌آوری معمولاً به شکل روزانه یا یک روز در میان پسماند ذخیره شده در این مخازن را جمع آوری می‌کنند؛ مزیت اصلی این روش این است که تعداد نقاطی که خودروی حمل باید برای جمع آوری پسماندها توقف کند به شکل قابل توجهی کاهش می‌یابد.
اگرچه این سیستم در بسیاری از شهرهای کشورهای توسعه یافته مانند هامبورگ، کپنهاگ و شهرهای کشورهای در حال توسعه، از جمله تهران در حال اجراست، اما این روش با چالش‌های بسیار جدی رو به رو شده است. از جمله آن‌ها می‌توان به سرریزی مخازن به علت تعداد کم مخازن به میزان پسماند تولیدی و یا تعداد کم دفعات جمع آوری، ایجاد آلودگی بصری مخازن به علت کثیف شدن بدنه بیرونی آن‌ها، سازگار نبودن مخازن با مبلمان شهری، آسیب‌پذیری مخازن در برابر خوردگی و آتش سوزی، نارضایتی ساکنان و کسبه محل و عابران از مکان قرارگیری مخزن، محفوظ نبودن مخازن به علت نداشتن یا کنده شدن درپوش، بوی نامطلوب مساعد شده از مخازن و در نهایت دسترسی آسان حیوانات موذی به محتوای آن‌ها، اشاره کرد.
یکی از راه حل‌های ارائه شده برای کاهش این چالش‌ها استفاده از فضاهای زیرزمینی و مخازن زیرزمینی است؛ فضایی که اگرچه مدت‌هاست با کاربری‌های متفاوت مورد استفاده انسان‌ها بوده است، اما تنها از نیم قرن پیش مورد توجه مدیریت پسماندهای جامد شهری واقع شده است.
ارتقای کیفیت زندگی در محیط شهر با استفاده از فضای زیرزمینی
بهره‌گیری از فضای زیرزمینی می‌تواند از چند جهت حائز اهمیت باشد؛ چنان که فشار موجود بر سطح زمین و کاربری‌های روی زمین را کاهش داده، امکان استفاده به صرفه‌تر از زیرساخت‌ها را فراهم ساخته، جا به جایی در این فضا راحت‌تر صورت پذیرفته و اثرات مخرب زیست‌محیطی زیر ساخت یا سازه مورد نظر (صدا و بوی نامطلوب) به مقدار قابل توجهی در آن کاهش می‌یابد از این رو می‌توان گفت که استفاده از فضای زیرزمینی کیفیت زندگی در محیط شهری را ارتقا می‌دهد.
مدیریت پسماند جامد شهری با توجه به سطح فرهنگی و اقتصادی هر منطقه با منطقه‌ای دیگر متفاوت است و نیاز به استراتژی خاص خود دارد. با توجه به رشد جمعیت انسانی میزان تولید زباله افزایش یافته است ولی سرانه تولید پسماند در کلانشهر اصفهان ۵۷۰ گرم در ازای هر فرد برآورد شده که نسبت به میانگین جهانی آن کمتر است. روزانه یک هزار تن پسماند در کلانشهر اصفهان تولید می‌شود که ۳۰ درصد آن قابلیت بازیافت دارد.
مخازن زیرزمینی هم اکنون در بسیاری از شهرهای دنیا استفاده می‌شوند و بسیاری از شهرها نیز در حال استفاده آزمایشی از این مخازن هستند تا در صورت موفقیت‌آمیز بودن طرح‌های پایلوت، آن‌ها را جایگزین مخازن سنتی کنند.
از جمله شهرهایی که اقدام به استفاده از مخازن زیرزمینی کرده‌اند، می‌توان به ابوظبی (امارات)، پولیمائو آلگریو (پرتغال)، پیتربورو (انگلستان)، میکونوس (یونان)، جورج تان (انتریو، کانادا)، کبک (کانادا)، هلسینکی (فنلاند) و ریودوژانیرو (برزیل) اشاره کرد.
سازمان مدیریت پسماند شهرداری اصفهان در این زمینه اقدام به طراحی و نصب مخازن هوشمند زیرزمینی پسماند در چند نقطه از شهر به صورت پایلوت کرده است و در نظر دارد این مخازن را در دیگر مناطق هم به کار گیرد.
محفظه نگهداری پسماند این مخازن، در عمق زمین قرار گرفته و تنها دریچه ورودی آن روی زمین واقع شده است و از این جهت معضلاتی مانند بوی پسماند، انتشار پسماندها در سطح معابر، دفعات جمع آوری و پیرو آن آلودگی هوا کاهش می‌یابد و شرایطی فراهم می‌شود تا شهروندان در معابر هم بتوانند پسماندهای تر و خشک را تفکیک کند.
این دریچه مجهز به سنسورهای چشمی است که هنگام نزدیک شدن پسماندها به صورت خودکار باز شده و بعد هم بسته می‌شود. در هر یک از مناطق دو مخزن در کنار هم تعبیه شده که یکی مختص پسماند خشک بوده و دیگری مخصوص پسماند تر است.
با توجه به اینکه این طرح به صورت پایلوت در شهر اصفهان اجرا می‌شود، از این رو سابقه‌ای از نظر رویکرد مردمی در مواجهه با این ایده در دست نیست.
در این راستا با هدف بررسی میزان رضایت شهروندان از نصب و گسترش طرح مخازن هوشمند زیرزمینی پژوهشی انجام شده که در صدد است با بهره‌گیری از نظرات شهروندان در این باره، رویکرد عمومی را در خصوص فراگیر شدن استفاده از این دستگاه‌ها بسنجد تا از این رهگذر، در توسعه طرح بتوان ایرادات موجود را برطرف کرده و نظرات شهروندان را دخیل کرد.
اهداف جزئی این پژوهش بررسی میزان رضایت شهروندان از نصب مخازن زیرزمینی پسماند، بررسی میزان تمایل برای استفاده از این مخازن، بررسی نظرات در خصوص مکان یابی نصب مخازن زیرزمینی و بررسی روند توسعه طرح با استفاده از نظر شهروندان است.
روند توسعه راه حل‌های مدیریت پسماند زیرزمینی می‌تواند با توسعه سایر سیستم‌ها و گزینه‌های استراتژی تقویت شود که باعث افزایش بیشتر کارایی طرح‌های زیرزمینی می‌شود از جمله این گزینه‌ها می‌توان به استفاده از حمل و نقل زیرزمینی، توسعه تونل‌های چند منظوره و تحقیق در مورد کاهش مصرف انرژی اشاره کرد.
مخازن زیرزمینی به وسیله حفاری در عمق زمین قرار می‌گیرند و فقط ورودی آن‌ها در محیط سطح قرار گرفته است؛ بدین ترتیب این سیستم خاص جایگزین بخش‌های جمع آوری روی زمین می‌شوند و ظرفیت ذخیره سازی، امکان تراکم پسماند و عملکرد بهداشتی برتری را به ویژه در فصل تابستان ارائه می‌دهند.
علاوه بر این با اجرای این طرح، آلودگی‌های بصری کاهش می‌یابد و در همان زمان، نقاط جمع آوری پسماند در روی زمین می‌تواند به راحتی در محیط شهری ادغام شود.
به‌کارگیری این سیستم‌های زیرزمینی با فرآیند جمع آوری پسماندها با استفاده از کامیون هم امکان پذیر است؛ مزیت عمده استفاده از سیستم AVAC یا مخازن زیرزمینی هزینه عملیاتی کمتر برای مدیریت پسماند است.
توسعه رویکردهای مدرن برای مدیریت پسماندهای شهری باید تبدیل به یک الزام قانونی شود و شهرها در این زمینه طرح‌های جدیدی ارائه دهند تا بتوان از فضای شهری استفاده مفیدتری برد. افزون بر این، روش زیرزمینی می‌تواند برای شهروندان جذاب باشد و شرایط دسترسی به سیستم ارتقا یافته برای بازیافت را تسهیل کند و سطح ایمنی و بهداشت عمومی را افزایش دهد.
مشارکت شهروندان
چنین به نظر می‌رسد که شهروندان هم از گسترش چنین سیستم‌هایی استقبال خواهند کرد و مایل نخواهند بود که از سیستم‌های سنتی معیوب که منجر به گسترش آلودگی ناشی از پراکنش پسماندها می‌شود استفاده کنند.
بر اساس داده‌های حاصل از پژوهش پروژه نظرخواهی از پیمانکاران و شهرداران مناطق در مورد عملکرد طرح جمع آوری مکانیزه زباله در تهران به عنوان پژوهشی که با هدف ارزیابی سطح رضایتمندی شهروندان در مورد اجرای طرح جمع آوری مکانیزه انجام شده، شهروندان در اجرای صحیح این سیستم با سطح همکاری ۷۰ درصدی، تعامل نسبتاً خوبی با شهرداری دارند.
همچنین در بررسی نظر شهروندان در مورد عملکرد جمع آوری مکانیزه بر اساس ملاک‌های تعیین شده جهت ارزیابی همکاری شهروندان در اجرای صحیح سیستم جمع آوری مکانیزه زباله، بر اساس مصاحبه صورت گرفته، حدود ۷۷ درصد از ساکنان مناطق در اجرای صحیح این مأموریت، با کارکنان شهرداری همکاری خوبی دارند در حالی که بررسی پرسشنامه‌ها نشان می‌دهد ۱۲ درصد در این باره همکاری مناسبی نداشته‌اند و از جمله دلایل این همکاری نکردن می‌توان به نبود آموزش، کافی نبودن یا مناسب نبودن آموزش‌ها و آگاهی نداشتن شهروندان از کارآیی سیستم‌های مکانیزه اشاره کرد.
در پژوهش بررسی نقش مشارکت مردمی در سیستم‌های مکانیزه جمع آوری زباله، افت فرهنگی، افزایش جمعیت، اقتصاد، مصرف بی رویه مواد، نبود آگاهی و بی‌توجهی مردم، نداشتن احساس مسئولیت، طبیعت ناهمگون و گسترده وسیع مواد زائد، اجرا نشدن مقررات، قوانین و کمبود امکانات در عرصه خدمات شهری به عنوان عوامل چالش آفرین در مدیریت پسماندها مطرح می‌شوند. در این پژوهش فلوچارت زیر به عنوان فرآیند شکل گیری مشارکت شهروندان در موضوع جمع‌آوری مکانیزه پسماند مطرح شده است.
نتیجه‌گیری
مخازن زیرزمینی ذخیره سازی پسماند؛ تکنولوژی جدیدی است که با اهداف مختلف از جمله کاهش آلودگی‌های سطحی، کاهش زمان و دفعات جمع آوری و افزایش سطح بهداشت محیط زیست شهری در بسیاری از کشورهای توسعه یافته، جایگزین مخازن سنتی شده‌اند، اما کشورهایی مانند ایران در استفاده از این تکنولوژی نوپا هستند و هنوز نتوانسته‌اند طرح را به طور کامل و فراگیر اجرا کنند.
بنابراین جهت تعیین بازخورد استفاده از مخازن زیر زمینی پسماند خشک در شهر اصفهان پس از نصب این مخازن پرسشنامه‌هایی با ۲۰ سوال بر اساس طیف لیکرت طراحی شد و در اختیار ۲۰۰ شهروند در منطقه نصب مخازن (مناطق دو و شش) قرار گرفت. این پژوهش در صدد آن است تا با ارزیابی نظرات شهروندان در خصوص کاربرد، مزایا و گسترش این مخازن، مدیران شهری را در اجرای ادامه این طرح یاری کند.
نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که ۸۶.۶ زنان و۸۴ درصد مردان با افزایش تعداد این مخازن در سطح شهر و همین طور ۸۳ درصد زنان و ۸۲.۶ مردان با اجرای گسترده این طرح در سراسر شهر موافق بوده‌اند بنابراین این طرح در مرحله پایلوت توانسته است نسبت به اهداف پیش بینی شده عملکرد موفقی نزد شهروندان داشته باشد.
* ۸۵ درصد شهروندان با نصب این مخازن در بوستان‌ها، معابر و خیابان‌ها موافق هستند؛ این در حالی است که تنها ۵۷ درصد شهروندان با نصب آن ها در آپارتمان‌ها و ساختمان‌های بلند مرتبه موافقت کرده‌اند. از این رو به نظر می‌رسد در فاز نخست اجرای طرح ابتدا باید معابر و اماکن عمومی شهری به این سیستم مجهز شوند و در فاز بعدی پس از نیازسنجی، زیرساخت سازی و اصلاح ساختاری طرح، برای به‌کارگیری در دیگر نقاط از جمله برج‌ها به کار گرفته شود.
* ۷۲ درصد از شهروندان شرکت کننده در این نظرسنجی بر این باورند که مخازن زیرزمینی باید بر اساس کاربرد، نوع پسماند و مصرف کنندگان متفاوت باشند. این تفاوت می‌تواند بدان مفهوم باشد که از نظر گنجایش، طراحی بصری و مکان نمایی مناسب سازی شوند و به عنوان مثال مخازن تعبیه شده در پارک‌ها و بوستان‌ها، با مخازن آپارتمان‌ها به سمت بهینه شدن، متفاوت باشد.
* به اعتقاد ۸۲ درصد از شرکت کنندگان، این مخازن برای تفکیک مناسب است از این جهت می‌توان برنامه‌ریزی‌های حوزه تفکیک و بازیافت را به سمتی هدایت کرد که شهروندان پس از دریافت آموزش‌های لازم در این رابطه با گسترش مخازن، به این زیرساخت برای تفکیک پسماند در شرایط مختلف دسترسی مناسب داشته باشند و این امر به تدریج به یک رفتار نهادینه تبدیل شود که هر شهروند در هر مکان، حتی فضاهای عمومی هم پسماند تر و خشک را در مخازن جداگانه قرار می‌دهد که به تبع این رفتار بسیاری از هزینه‌ها و پیامدهای زیانبار در بحث مدیریت پسماندها را کاهش می‌دهد.
* بیش از ۶۰ درصد شرکت کنندگان موافق با اجرای طرح‌های مطالعاتی و نیازسنجی برای توسعه و تداوم طرح می‌باشند. به نظر می‌رسد مصاحبه با سکنه، ملاحظه وضعیت زیرساختی، تردد، نوع پسماند و … لازم باشد تا بر اساس آن در مورد نصب مخزن‌های زیرزمینی تصمیم گیری شود و در قدم بعدی هم مواردی مانند گنجایش، بعد زیبایی شناختی، جنس مخزن، زمان و نحوه تخلیه بر اساس شرایط محلی، تدوین شود تا کاربرد این مخازن استمرار یابد و با پاسخگویی صحیح به نیاز مخاطب، از ابتر ماندن طرح جلوگیری شود.
همانطور که مشاهده می‌شود وضعیت تحصیلات و جنسیت تأثیری در میزان رضایتمندی از نصب مخازن زیرزمینی را نشان نداده است و بر این اساس می‌توان در خصوص مکان نمایی این نوع از مخازن، عوامل جنسیت و تحصیلات را حذف کرد.
* در نهایت می‌توان بیان کرد که به طور متوسط در همه گویه‌ها میزان موافقت بالای ۵۰ درصد و در اکثر گویه‌ها بالای ۷۰ درصد بوده است. آمار ۹۱ درصدی موافقت شهروندان با افزایش تعداد مخازن زیرزمینی نشان دهنده آن است که شهروندان به طور کلی ایجاد این مخازن را به عنوان یک راهبرد برتر در جمع آوری پسماندهای شهری می‌پسندند و گویه‌هایی که امتیاز کمتری کسب کرده‌اند نیاز به اصلاح و مناسب سازی دارند. بر این اساس به نظر می‌رسد از نگاه ۶۶ درصد از شهروندان این طرح نیاز به مطالعات بیشتر دارد و از نظر ۶۴ درصد شهروندان برای ادامه طرح باید نیازسنجی شود. از این رو به نظر می‌رسد مطالعات بیشتر در حوزه جانمایی، طراحی ساختاری، نصب، نحوه جمع آوری، زیبایی و خلاقیت و… می‌تواند سطح بالاتری از مشارکت و رضایت را در بر بگیرد بنابراین پیشنهاد می‌شود پس از نیازسنجی، زیرساخت‌سازی و اصلاح ساختاری طرح، به‌کارگیری مخازن زیرزمینی پسماند خشک در دیگر نقاط شهر اصفهان از جمله برج‌ها اجرا شود.
