جمعه, ۷ آذر ۱۴۰۴ / ۱۹:۲۰:۰۸
از اجزای جدانشدنی حرم‌های مطهر ائمه معصوم و خاندان‌شان در ایران، خادمان آماده به خدمتی هستند که در هر گوشه و کناری از حرم به چشم می‌آیند؛ خادمانی که سابقه خدمت‌شان به قدمت شکل‌گیری کهنسال‌ترین ابنیه مذهبی و مقابر بزرگان دینی است.
به گزارش آذر صبح ، «محمدمهدی بهمنی» در شماره ۹۶ ماهنامه ایران‌شناسی «سرزمین من» درباره دیروز و امروز وظایف خادمین حرم نوشت:
«خدام حرم، سال‌های سال است که گرد زوار گشته‌اند و آنها را از لطف و محبت بی‌دریغ خود سرشار کرده‌اند. جلوی درهای کوچک و بزرگ حرم ایستاده‌اند و سرگشته‌ای را هدایت کرده‌اند، نسخه‌های کتب ادعیه، مهرها و تسبیح‌ها را در قفسه‌ها چیده‌اند، کفش و نعلین‌های مراجعان را در کفشداری جا داده‌اند یا با حرکت جاروهایشان کف صحن و سراها را برق انداخته‌اند. هر کدام از خادمان خوش‌روی حرم، در واقع عضوی از سیستم اداری و تشکیلات منظمی هستند که در طول تاریخ و به مرور زمان شکل گرفته، تکمیل شده و گسترش یافته است.
دیروز؛ زیر نظر امین‌التوالیه
۱۲۶ سال پیش در یک روز سرد زمستانی «عبدالله میرزا قاجار» عکاسباشی با کمک «میرزاحسین متولی‌باشی» متولی وقت آستان حضرت معصومه(س)، خدام کلاه به سر قاجاری و روحانیون و حفاظ حرم حضرت معصومه(س) را مقابل ایوان بلند قد آینه به صف کرد تا با دوربین سوار بر سه‌پایه‌اش تصویر آنها را بر صفحه شیشه‌ای حساس شده به نور ماندگار کند. خدام حرم و متولیان این اماکن یا به صورت افتخاری خدمت را انتخاب کرده بودند یا از محل موقوفات بی‌شمار خیرین روزگار می‌گذراندند. در عهد سلاطین شیعه مذهب صفوی است که برای هر حرم مقرری ثابتی تعیین می‌شود و تشکیلاتی وابسته به دولت مرکزی مدیریت و خدمت‌رسانی به زائران را به دست می‌گیرد. شاهان قاجار خود را شایسته تولیت آستان‌های مبارکه می‌دانستند و به همین مناسبت شخصی را که برای مدیریت حرم انتخاب می‌کردند، «امین‌التولیه» می‌خواندند. امین‌التولیه معمولا از نزدیکان و اطرافیان شاه بود و کم‌کم تمام امور حرم تحت‌نظر و حمایت دولت اداره شد. طبق اسناد، حرم حضرت معصومه(س) در ابتدای عهد صفوی ۵۰ خادم بیشتر نداشت اما کمی بعدتر ۷۰ خادم دیگر به این جمع اضافه شدند. در همین عصر در مشهد و آستان رضوی تشکیلات بسیار منظم و مفصلی به رتق و فتق امور حرم مشغول بودند. در این جمع مستوفی، مشرف، خازن، ضابط، سرکشیک، خطیب، خادم، امام جماعت، موذن، قاری، قندیلچی، آبکش و … سرگرم وظایف ریز و درشت‌شان بودند.
امروز؛ ۳۲ نوع خدمت
سال‌ها پس از برداشته‌شدن آن عکس یادگاری تاریخی، خدام حرم حضرت معصومه(س) در یک تعویض شیفت زیر ایوان آینه این حرم به خط شدند تا آن کادر را تکرار کنند. اما تفاوت خادمان حاضر در این دو عکس تنها در ظاهر و جامه آنها نیست. امروزه بسیاری از وظایف خادمان حرم‌های مطهر تغییراتی داشته و نظام و تشکیلات آنها منظم‌تر و مفصل‌تر از گذشته شده است. گسترش صحن‌ها و رواق‌های آستان‌ها و آستانه‌های مبارک باعث شده تعداد خدام بیشتر و بیشتر شوند. گذر روزگار نه تنها ردا و کلاه خادمان را متحول کرده که وظایف آنها هم اندک‌اندک تغییر کرده است. حالا دیگر مراسم چراغ‌گردانی یا جاروکشی صحن‌ها به یک عمل نمادین تبدیل شده و بیشتر به جا آوردن یک سنت به حساب می‌آید تا یک فریضه روزانه. امروز برای خدام، ۳۲ نوع خدمت تعریف شده که در پنج گروه خادمان، فراشان، دربانان، کفشداران و حفاظ تقسیم‌بندی می‌شود. آنها برای شناسایی و نظم در تشکیلات هر کدام لباسی با رنگی متفاوت از دیگر گروه‌ها به تن دارند. خادمان با حکم رسمی از تولیت به این خدمت نائل می‌شوند و هر کدام در شیفت‌های هشت ساعته، ۱۲ ساعته یا روزانه به کارشان مشغول‌اند. خادمان حرم رضوی یا حرم حضرت معصومه(س) در مراسمی به نام «صفه» که صبح‌ها نیم ساعت پس از طلوع آفتاب و شامگاه بلافاصله پس از اقامه نماز مغرب و عشاء برگزار می‌شود، شیفت‌شان را تحویل می‌دهند و تا شروع شیفت بعد انتظار می‌کشند. امروزه در حرم حضرت معصومه(س) بیش از ۱۰ هزار خادم و فقط در حرم مطهر رضوی بیش از ۲۸ هزار زائر افتخاری، مفتخر به خدمت‌رسانی شبانه‌روزی هستند؛ خادمانی که با شوق به محل کارشان می‌روند و به کار در حرم افتخار می‌کنند.»
