گرمابه‌های تاریخی تبریز در معرض فراموشی/ تغییر کاربری؛ راه نجات یا مرگ هویت؟!

بزرگنمایی تصویر

آذر صبح/ فاطمه مرتضوی: از زمان های قدیم در جامعه ما همواره برخی از مکان ها و بناهای عمومی در بافت شهری از اهمیت بالایی برخوردار بوده اند اگر بخواهیم نمونه ای از بناهای مورد توجه در گذشته را مثال بزنیم شاید نظر خیلی ها به سمت بازار یا مساجد قدیمی که همواره مورد بحث بوده اند ، کشیده شود اما علاوه بر این بنا ها حمام های عمومی قدیمی نیز وجود دارند که از گذشته های بسیار دور با نام”گرمابه” نمایشی از هویت و قدمت سرزمینمان را به نسل جوان عرضه می کنند.

برخی از رفتارها در زندگی مان وجود دارند که جدا از سفارش دینی از گذشته در فرهنگ مردم ما جای داشته اند،رعایت پاکیزگی و بهداشت فردی نیز یکی از این عادت های پسندیده به شمار می آید و سفارش به انجام این عادت در فاصله های زمانی کوتاه و همچنین در روزهای مشخصی چون اعیاد و مراسمات می تواند دلایلی برای ضرورت وجود حمام های عمومی در گذشته باشند.

مهران بشارت غازانی مدیرعامل یکی از انجمن های تاریخی و فرهنگی تبریز معتقد است عنصر مهم آب که در کارکرد حمام ها نقش اصلی را دارد گرمابه ها را از لحاظ فرهنگی از همان دوره باستان دارای اهمیت کرده است،او در گفت و گویی به خبرنگار آذر صبح می گوید: با توجه به این که جامعه ما اسلامی بوده مسائل دینی و حکم های شرعی مانند غسل نیز می تواند دلیلی بر کثرت وجود حمام ها و احداث آنها درکنار مساجد و عناصر اصلی شهر به حساب آیند.

حمام عمومی مکانی برای ارتباطات اجتماعی

آیدین سرداری نیا یکی از محققان حوزه تاریخی تبریز نیز اعتقاد داردحمام های قدیمی علاوه بر کارکرد اصلی خود از نظر بهداشتی ازلحاظ اجتماعی نیز مهم بوده و در گذشته محیطی برای برقراری ارتباط اجتماعی بودند، او به خبرنگار آذر صبح می گوید:با دقت بر ویژگی های ساختاری حمام ها و همچنین معماری زیبایی که در آنها به کار رفته شده است می توان به جایگاه ویژه آنان در نزد مردم پیشین پی برد.

هردو کارشناس تاریخی معتقدند قرار گرفتن تبریز در مسیر جاده ابریشم بی تاثیر در افزایش ارزش و جایگاه حمام ها نبوده است به طوری که مهران بشارت غازانی ابراز می کند:زمانی که در دوره‌ی ایلخانیان مسیر جاده ابریشم در تبریز تثبیت شد برای آرامش تجار و همچنین کنترل بهداشت به فرمان غازان خان تعدادحمام‌ها در کنار دروازه‌های شهر گسترش یافت که بعدها افزایش همین حمام‌ها یکی از عوامل موثر در تثبیت این جاده در تبریز شناخته می شد.

آیدین سردار نیا نیز در این خصوص نظر مشابهی داشته و در تشریح موقعیتی که قرار گرفتن شهر تبریز در مسیر جاده ابریشم برای اماکن این شهر به وجود آورده بود،افزود:ورده بود می افجاده ابریشم علاوه بر به وجود آوردن شرایط مطلوبی از لحاظ تجاری، موجب افزایش تعداد کاروان سرا ها و همچنین تعداد حمام های قدیمی در تبریز بوده است.

با وجود اینکه اکثر کارشناسان تاریخی در خصوص تاثیر جاده ابریشم عقیده مشابهی دارند اما کریم میمنت نژاد،تاریخ پژوه تبریزی، برخلاف نظرات موجود معتقد است با گذشت چندین سال از وجود جاده ابریشم و به دلیل نداشتن مستندات تاریخی از آن دوره بررسی تاثیرات آن بر موقعیت امروزی اماکن شهر تبریز دور از منطق تلقی می کند.

این تاریخ پژوه در خصوص تاثیری که جاده ابریشم بر حمام های عمومی تبریز داشته و اکنون نیز می توان آن را مشاهده کرد،گفت:شکل مشابه حمام های ساخته شده در محدوده ی مسیر جاده ابریشم تاثیری است که امروزه می توان مشاهده کردچراکه این جاده عامل مهمی در انتقال فرهنگ و الگوی  ساخت ازطریق رفت و آمد کاروان ها بود.

گنبد تنها برای مساجد نیست

به اعتقاد کریم میمنت نژاد یکی از ویژگی های محصر بفرد حمام های تبریز محل احداث آنهاست که به دلیل امکان مصرف آب قنات ها در شیب و عمق زمین ساخته شده اند همچنین این پژوهشگر اشاره میکند:علاوه بر بهرمند شدن از آب قنات ویژگی ساختاری حمام های تبریز به بحث اقلیم هوای سرد تبریز نیز مرتبط می شود و علاوه بر استفاده از آب قنات، برای گرم شدن درون بنا به خصوص بخش گرمینه نیز حمام هارا در شیب زمین شده اند، درخصوص سایر ویژگی های حمام های قدیمی نیز می توان به طاق، گنبد و بخش های خاص دیگر اشاره کرد که هرکدام دارای اسمی خاص بوده و نمادی از هویت معماری اصیل ایرانی به شمار می آیند.

علاوه بر صحبت و نظرات کارشناسان و محققان تاریخی زمانیکه دیوان شعری یا اثر هنری دیگری را مطالعه می کنید می توان حضور حمام ها را به وضوح دیده و درنتیجه به اهمیت جایگاه گرمابه ها در طول تاریخمان پی ببرید چراکه شاعران بنام متعددی در اشعار خود به فضا و محیط گرمابه اشاره کرده اند شاعرانی چون مولوی که در بیتی از شعر خود می گوید:

نقش گرمابه زگرما به چه لذت یابد      در تماشاگه جان صورت بی جان چه کند؟

احوال گرمابه های قدیمی تعریفی ندارد

نکته مهم اینجاست که به قول معروف ما انسان ها قدر هرچیز را تا زمانی که در دست داریم متوجه نمی شویم و این موضوع در رابطه باحمام های قدیمی مان نیز صدق می کند چراکه امروزه وضعیت گرمابه های قدیمی شهرمان را که روزی خاطره ساخته ایم با آنان حتی از روی دلسوزی و برای یاد خاطرات گذشته نیز پیگیری نمی کنیم.

حمام های قدیمی اینک در میان موجی از بی مهری و فراموشی چندان حال مطلوبی نداردند سرداری نیا،کارشناس تاریخی، در تشریح چگونگی وضعیت حاکم بر حیات امروزی گرمابه های قدیمی می گوید:حمام های قدیمی واقع در شهرمان امروزه کارکرد اصلی خود را ازدست داده و تعداد فعالیت آنان با کاهش مواجه شده است و تنها راه حلی که امروزه برای جلوگیری از تخریب این مکان ها در جوامع شهرما شیوع یافته تغییر کاربری آنان است.

این محقق جوان تبریزی ادامه می دهد:تغییر کاربری بنا های قدیمی امروزه تنها راه نجات اماکن تاریخی از خطر تخریب است که متاسفانه این اتفاق تنها برای یکی از حمام های شهر تبریز،حمام نوبار واقع در خیابان تربیت،افتاده است که به رستوران سنتی تبدیل و درحال فعالیت است تغییر کاربری بنا حرکتی مثبت است اما درصورتیکه گرمابه با حفظ ساختار خود بنا به فعالیتی مرتبط با فضای حمام همانند حمام نوبار تغییر کاربری داده شود.

کارشناسانی چون مهران بشارت غازانی نیز دیدگاهی مثبت نسبت به تغییر کاربری حمام های قدیمی دارند، این کارشناس و مدیر یکی از انجمن های تاریخی خاطرنشان می کند: تبدیل فضای حمام قدیمی به مکانی برای تفریح مردم درصورتی می تواند به مفید باشد که با توجه به موقعیت فعلی بنا و الزامات منطقه،نو فعالیت و کاربری آن انتخاب شود و بسیار مهم است که این تغییر کاربری با الگوی قدیمی حمام و فضای آن همخوانی داشته باشد.

سفره خانه یا حمام مسئله این است؟

جامعه مدرن امروز با گسترش امکانات و پیشرفت فراوانی که داشته است می تواند هزاران دلیل منطقی برای کاهش فعالیت حمام های عمومی و عدم کارآمد بودن آنها داشته باشد اما با این حال آیا تنها راه برای حفظ  گرمابه های تاریخی و کار آمد جلوه دادنشان تغییر شکل فعالیت آنان به یک رستوران یا سالن ورزشی است؟

میمنت نژاد برخلاف نظرات مطرح شده راجب مثبت بودن تغییر کاربری حمام های قدیمی معتقد است که تبدیل یک گرمابه قدیمی به رستوران حرکت جهان سومی است او در این راستا اظهار می کند: کشور های مترقی چنین عملکردی در رابطه با اماکن تاریخی خود ندارند،تغییر کاربری یک حمام چه به فعالیتی مدرن،چه تبدیل شدن به یک موزه مردم شناسی از نظر من مناسب نیست و نشانگر عقب ماندگی کشور ماست.

این پژوهشگر تبریزی اضافه می کند:اگر موزه مردم شناسی قصد بیان یک هویت و طرز زندگی خاصی را دارد، به مراتب فضای آن باید با ویژگی ساختاری مرتبط با موضوع موزه انتخاب شود در حالی که ایجاد چنین موزه هایی در یک حمام قدیمی نشان دهنده ی این است که از لحاظ فکر و ایده فرهنگی بروز نیستیم یا همچنین درمورد تبدیل شدن به سفره خانه ها نیز به اندازه کافی فضا و مکان برای رستوران یا سفره خانه داریم و ضرورتی برای تبدیل یک حمام ارزشمند به رستوران وجود ندارد.

میمنت نژاد با اشاره بر پتانسیل حمام های شهر تبریز برای تبدیل به یک جاذبه گردشگری درخصوص حفظ کاربری اصلی گرمابه ها تاکید می کند:امروزه ازبین ۹حمام عنصر دروازه ای موجود در تبریز تنها یکی از آنها بازسازی شده است و به شکل یک رستوران درحال فعالیت است و اندک درآمدی نیز از این طریق به دست می آورد درحالیکه اگر این حمام با همان معماری در راستای بهروری خودش فعالیت می کرد قطعا بیش از یک رستوران به شهرت می رسید.

وی اقدام برخی از کشور های همسایه را در جهت حفظ کاربری حمام های قدیمی پسندیده دانسته و می گوید:در کشور های مترقی آثار تاریخی با حفظ کاربری اصلی خود بازسازی و مرمت می شوند که شناخته ترین مثال و نمونه این اقدام حمام های عثمانی کشور ترکیه است که امروزه بهربرداری جهانی و فوق العاده ای از این حمام ها بدون ایجاد تغییری در کاربری یا ساختار خود حمام دارند.

مهران بشارت غازانی نیز در خصوص ایده جالب کشور ترکیه ابراز می کند:این کشور با گسترش و معرفی حمام‌های عثمانی خود توانسته است شهرتی جهانی رقم بزند که تفاوت کالبدی و معماری گرمابه های تبریز با حمام‌های معمول ترکیه درصورت تدیین برنامه ای مناسب فرصت خوبی برای جذب گردشگر و ارائه‌ی تنوع معماری و تاریخی برای تبریزخواهد بود.

سازمان میراث فرهنگی متمرکز بر حفظ کاربری

کارشناسان همواره با بررسی های خود اقدامات انجام شده را نقد کرده و در راستای بهبود اوضاع پیشنهاداتی ارائه می دهند اما دراین میان علاوه بر نظر کارشناسان سیاست و نظر سازمان های مربوطه نیز در اجرایی و تصمیمات نهایی درخصوص سرنوشت بناهایی مانند گرمابه ها حرف آخر را می زنند.

محمد رحمت پور،کارشناس سازمان میراث فرهنگی و گردشگری آذربایجان شرقی در خصوص تمرکز این سازمان بر احیای حمام های قدیمی به خبرنگار آذر صبح می گوید:سیاست سازمان میراث فرهنگی در هر دوره ای متفاوت بوده است درگذشته اگر حمامی کارکرد بهداشتی خود را ازدست می داد تنها راه چاره برای ادامه فعالیت آن را تغییر کاربری می دانستند اما امروزه حدود پنج سال است که با تغییر نگرش تمرکز کارشناسان و سازمان نیز بر حفظ کارکردخودحمام ها است.

وی با اشاره بر نمونه ای از حمام احیا شده در تبریز افزود:حمام نظافت تبریز واقع در خیابان بهار نمونه ای از حمام مرمت شده ای است که امروز با حفظ کارکرد خود فعالیت می کند و با برنامه های تفریحی مختلف واکنش مثبت مراجعین را در پی داشته است

این کارشناس درباره نظارت سازمان میراث فرهنگی بر چگونگی تغییر کاربری حمام های قدیمی عنوان کرد: درحال حاضر حدود۱۴ حمام قدیمی در شهرستان تبریز به ثبت رسیده اند که برخی از آنها خصوصی و برخی هم وقفی هستند گفتنی است این تعداد ثبت شده فقط شامل حمام های مربوط به دوران قاجار و قبل از دوران پهلوی است و نظارت و حمایت سازمان میراث فرهنگی نیز تنها حمام های ثبت شده را شامل می شود.

ثبت شدن حمام های قدیمی در آمار سازمان هایی مانند میراث فرهنگی می تواند از جمله قدم های اولیه برای نجات وضعیت آن به حساب بیاید به اعتقاد کریم میمنت نژاد،تاریخ پژوه تبریزی، نیز به ثبت نرسیدن حمام های قدیمی آنهارا به مرحله تخریب نزدیک تر ساخته است، او در این باره می گوید:به ثبت نرسیدن حمام ها در آمار سازمان میراث قرهنگی باعث می شود که امکان خریدو فروش آن گرمابه و درنتیجه تخریب آن بنا،ساخت ساختمانی مسکونی و…به وجود بیاید.

تاریخ پژوه تبریزی با اشاره بر نمونه هایی از حمام های متروکه تبریز اذعان می کند:حمامی در خیابان بهار مربوط به دوران قاجار شده که اکنون در لیست بناهای فروشی قرار گرفته است یا حمام هایی در بازار تبریز که بعدها دچار اسیب شده و با دریافت پروانه از شهرداری وقت،تخریب و اکنون به پاساژ تبدیل شده اندمانند حمام خان که در گذشته یکی از حمام های بزرگ بازار تبریز به حساب می آمد اما مجوز تخریب آن صادر شد و اکنون تبدیل به بازارفرش شده است.

حمام میرزا مهدی در شرف تخریب

وی همچنین می افزاید:اکنون حمام میرزا مهدی واقع در بازار تبریز نیازمند رسیدگی و مرمت بوده و از موقعیت گردشگری خوبی نیز برخوردار است چراکه این حمام ها به دلیلی قرار گرفتن در محل بازار تبریز که به ثبت جهانی رسیده و یکی از مقاصد گردشگران به حساب می اید می تواند درصورت مرمت بهره وری خوبی داشته باشند با این وجود امروزه درحال متروکه شدن است.

کارشناس سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان نیز درباره عدم ثبت برخی از حمام های قدیمی ابراز می کند:وظیفه سازمان میراث فرهنگی داشتن عملکردی در راستای حفظ آثار فرهنگی و تاریخی است اما این امکان تنها زمانی می تواند عملی شود که بنا مالک خصوصی نداشته باشد چراکه سازمان نه اعتباری برای خرید بنا دارد،نه می تواند اجباری را درجهت اقدام مالک برای به ثبت رساندن و یا حفظ مکان به کار ببرد.

وی ادامه می دهد: وقتی اثری ثبت می شود حمایت های حقوقی شاملش می شود و اگر بنایی به ثبت رسیده باشد مالک می تواند در مجامع قضایی در صورت پیش آمدن مشکل یا دستوری برای تخریب از اثر خود دفاع کند،ثبت مرحله ای از سطح حقوقی است که مختص یک بنامی شود ولی عدم رضایت برخی از مالکان در ثبت کردن بنای خود نشانگر این است که ما باید بیشتر در جهت ترغیب مردم برای حفظ آثار تاریخی مان فرهنگسازی کنیم.

اعتقاد برخی از کارشناسان شرح از پدید آمدن راه نجات دیگری برای حفظ اماکن تاریخی دارد و این فرشته نجات، صندوق احیا و مرمت است که در شهر تهران تاسیس شده و برای حمایت از اماکن تاریخی شهرستان ها نیز اقداماتی انجام می دهد.

عملکرد این صندوق در رابطه با مرمت اماکن تاریخی شهر تبریز از نظر آیدین سرداری نیا،پژوهشگر تبریزی، عملکردی تبعیضی است چراکه به اعتقاد او اقدامات این صندوق در شهر تبریز در مقایسه با سایر شهر ها بسیار کم تر است.

درمقابل کارشناس سازمان میراث فرهنگی استان اینطور فکر نمی کند و در خصوص عملکرد صندوق احیا بیان می کند:تبعیض گفته شده صحت ندارد چراکه تاکنون چند مورد از خانه های قدیمی، کاروانسراها و بناهای تاریخی به این صندوق معرفی و حمایت لازم در خصوص مسائل مالی انجام شده است اما دررابطه با اینکه چرا میزان حمایت در حوزه بازسازی حمام ها کم است به دلیل نبودن داوطلب و رضایت مالکان برای احیای آنهاست.

رحمت پوراضافه می کند:در رابطه با اماکن خصوصی درصورت عدم رضایت و تمایل مالک صندوق نیز نمی تواند کاری از پیش ببرد می توان گفت شکل گیری فرآیند بازسازی در مورد حمام ها نیازمند یک مشارکت دو یا چند طرفه است که به این دلیل درصد بازسازی در این بناها کمتر از سایر اماکن تاریخی شده است.

تبریز۲۰۱۸نقل کلام هر مجلسی

روزها درحال سپری است و باوجود مدت زمان کمی که به موعود تبریز۲۰۱۸باقی مانده و این بحث تبدیل به نقل کلام مجالس شده است در نظر میمنت نژاد، کارشناس تاریخی، تبریز۲۰۱۸بهانه خوبی برای احیای گرمابه های فراموش شده است، او در این رابطه تاکید می کند:اگر تنها یکی از دروازه های قدیمی که شامل خود دروازه ،کاروانسرا و همچنین حمام تاریخی آن می شود را بازسازی کنیم می توانیم در این مدت کوتاه باقی مانده تا تبریز۲۰۱۸ جاذبه ای با استفاده از به تصویر کشیدن تبریز قدیم به وجود آورده که بی شک هم برای گردشگران و هم برای ساکنین خود تبریز جذاب خواهد بود.

یکی از کارشناسان در تشبیه جالبی گرمابه ها وسایر اماکن تاریخی را به دانه های یک تسبیح مانند کرده بود که با کنارهم قرار گرفتن به یک شهر و سرزمین هویت و تاریخ می بخشند اما امروزه می بینیم که به بهانه تعداد زیاد ایم حمام ها یا اماکن اقدامی درجهت حفظ شان صورت نمی گیرد.

دریغ از اینکه اگر این روند ادامه یابد و شاهد کم شدن یکی یکی این دانه های تسبیح باشیم سرانجام از این تسبیح پر دانه تنها یک نخ باقی خواهد ماند و ما می مانیم و آه ندامت و یک شهر که دیوار هایش به بلندی بی هویتی بنا می شود.