اشتباهات گذشته در مدیریت منابع آب را چگونه جبران کنیم؟

دانشیار هیدروژئولوژی دانشگاه تبریز اشتباهات رخ داده در زمینه مدیریت مصرف آب در تاریخ کشور را تشریح و راهکارهای لازم برای پیشگیری ازعوارض بحران آب را ارائه کرد.

به گزارش آذر صبح، ” عبدالرضا واعظی هیر” دانشیار هیدروژئولوژی و استاد آب زیرزمینی دانشگاه تبریز،با بیان اینکه عوامل مختلفی در بحران منابع آبی کشور دخیل هستند، اظهار کرد: اول اینکه باید قبول کنیم ایران از نظر جغرافیایی و اقلیمی به گونه ای است که میزان بارندگی سالانه پایین بوده و توزیع زمانی و مکانی بارندگی در آن نامناسب است .

وی با بیان اینکه موقعیت جغرافیایی و اقلیمی کشور یکی از دلایل بروز این مشکل است، ادامه داد: میزان بارندگی در زمستان و بهار بالا بوده در حالی که در این فصول نیاز به مصرف آب بخصوص در کشاورزی پایین است، اما در تابستان که نیاز به مصرف آب شرب و کشاورزی افزایش پیدا می کند یا بارندگی نداریم یا اینکه خیلی کم است. بنابراین مدیریت مکانی و زمانی آب در ایران همواره چالش اصلی مدیریت منابع آب بوده است .

وی همچنین عوامل انسانی را مشکل دیگر این بحران بیان کرد و افزود: توسعه در ایران ناموزون بوده، چرا که نمی دانیم بالاخره محور توسعه در کشور ما کشاورزی و صنعت است یا توریسم و تجارت .

عضو هیات علمی دانشگاه تبریز همچنین با اشاره به اینکه از سال ها قبل با شعار کشاورزی محور استقلال، ۸۸ تا ۹۳ درصد منابع آب را با راندمان پایین در بخش کشاورزی مصرف می کنیم، خاطرنشان کرد: کم تر کشوری مانند ایران، که هم از نظر اقلیمی کشور کم آبی بوده و هم دارنده منابع عظیمی از مواد اولیه است؛ کشاورزی را محور توسعه قرار داده است، ما به عنوان یک کشور کم آب یا باید جلوی توسعه کشاورزی را می گرفتیم و یا آن را صرفا به سمت محصولات استراتژیک می بردیم .

وی با تأکید بر اینکه خودکفایی در تولید محصولات پر مصرف آب از جمله هندوانه، خیار و سیب صحیح نیست، یادآور شد: به قدری تولید هندوانه در کشور افزایش پیدا کرده که بخش عمده ای از محصول مازاد بر نیاز بوده و هدر رفته است و سال گذشته نیز شاهد پوسیده شدن هزاران تن سیب بودیم .

وی با تأکید بر اینکه در زمینه توسعه، راه را اشتباه رفته و فرصت‌های سرمایه گذاری دیگر را نیز از دست داده ایم، گفت: می‌توانستیم توسعه صنعتی انجام دهیم، چرا که مصرف آب در صنعت پایین بوده و توسعه حاصل نیز پایدارتر است و به خصوص اینکه ایران، کشوری دارای مواد اولیه، منابع عظیم نفت و گاز و منابع طبیعی و انسانی متخصص بوده و ظرفیت های گردشگری زیادی دارد، که اینها از نقاط قوت کشورمان هستند که می توانستیم در این زمینه‌ها سرمایه گذاری کرده و آن را محور توسعه قرار دهیم؛ با وجود این، تا این حد به سمت توسعه کشاورزی رفته ایم و عجیب‌تر اینکه هنوز مثل زمان مادها کشاورزی می‌کنیم .

واعظی هیر، عامل دیگر بحران آب را بحران در مدیریت آب دانست و تأکید کرد: به دلیل اینکه توزیع زمانی و مکانی آب در کشور یکسان نیست مجبور بوده ایم منابع آب را از طریق ذخیره پشت سدها مدیریت زمانی، و یا از طریق انتقال از مناطق پرآب کشور به مناطق کم آب مدیریت مکانی کنیم .

به گفته وی، این عمل نیازمند یک مدیریت بسیار هوشمندانه بوده است، مدیریتی که با حداقل تنش های اجتماعی اتفاق بیفتد؛ متاسفانه تا به امروز، دید ما به آب سخت افزاری بوده است و با آن مانند یک ماده برخورد می کنیم در حالی که آب فقط یک ماده نیست بلکه با مسائل فرهنگی، مسائل اجتماعی، سیاسی و امنیتی نیز ارتباط دارد .

وی خاطرنشان کرد: با ساخت سد می توان آب را کنترل کرد، اما بدون در نظر گرفتن مسائل پایین دست، حقابه محیط زیست و مدیریت مصرف، تنش های اجتماعی ایجاد می‌شود .

عضو هیات علمی دانشگاه تبریز با بیان اینکه نظر غالبی که در مدیریت آب وجود داشت این بود که باید عرضه را مدیریت کنیم، گفت: به مدت ۵۰ تا۶۰ سال است که این کار در ایران انجام می گیرد، یعنی بخش کشاورزی، صنعت و شرب هر میزان آب تقاضا کند متولیان آب مؤظف هستند این آب را تأمین کنند و این درست نیست، چون اگر بخواهیم این بخش ها را راضی کنیم تمامی منابع آب را از دست خواهیم داد .

وی ادامه داد: جامعه پر مصرف آب، کشاورزی کم بازده و راندمان پایین آبیاری، مانند یک اژدهای سیری ناپذیر است که ما مجبور نیستیم خود را موظف به سیر کردن این اژدها کنیم؛ برای همه محصولات کشاورزی و صنعتی بخصوص غذا، میوه، و حتی لباس هایی که استفاده می کنیم، آب مصرف می شود و بر همین اساس باید مدیریت تقاضا انجام گیرد نه فقط مدیریت عرضه .

وی افزود: برای این امر علاوه بر اینکه الگوهای فرهنگی در زمینه مصرف باید اصلاح شود، بلکه همچنین با تغییر سیاست های مربوط به آب نسبت به واقعی کردن قیمت آب و اتخاذ سیاست های تشویقی اقدام شود.

دانشیار هیدروژئولوژی دانشگاه تبریز با تأکید بر انجام بازچرخانی پسآب و فاضلاب ها اظهار کرد: قیمت آب بها باید در بخش کشاورزی، شهری و صنعت بازنگری شود؛ می توان در بخش کشاورزی تعاونی‌های مردم نهاد تشکیل داد و از این طریق کشاورزان را آگاه کرد و برای افزایش راندمان در کشاورزی از روش های نوین، نهاده ها و سوپرجاذب‌ها استفاده کرد .

وی با بیان اینکه باید برنامه ی آمایش سرزمین را که از سال ها پیش شروع شد اما مدتی وقفه افتاد و اکنون نیز دوباره جریان پیدا کرده است به نتیجه برسانیم، گفت: مدل توسعه برای هر شهر و منطقه ای متفاوت خواهد بود و باید تعیین کنیم که هر بخش از کشور به چه سمتی حرکت و در چه زمینه ای توسعه پیدا کند. باید در سطح کلان بر اساس پارامترهای زیادی که یکی از آن ها آب است تصمیم بگیریم که در چه زمینه ای توسعه انجام گیرد .

وی در این خصوص افزود: تبریز در ابتدا به جهت قرارگیری در مسیر جاده ابریشم یک قطب تجارتی محسوب می شد و سپس آن را به یک شهر صنعتی تبدیل کردیم. در دهه های اخیر با سدسازی و انتقال آب، بخش کشاورزی را در منطقه توسعه دادیم و در سال جاری نیز که از آن با عنوان ” تبریز ۲۰۱۸ ” یاد می شود می خواهیم به قطب گردشگری تبدیل کنیم؛ یعنی یک سردرگمی در جهت گیری توسعه در تبریز و استان شاهد هستیم.

وی با تأکید بر اینکه باید در زمینه کشاورزی تصمیم مناسبی گرفته شود، گفت: باید از یک طرف با قدرت و جدیت از توسعه سطح زیر کشت جلوگیری کنیم، و از طرف دیگر کشاورزی را از کشاورزی سنتی به کشاورزی صنعتی تبدیل کنیم. همچنین الگوی کشت را باید به سمت محصولات استراتژیک و کم مصرف ببریم .

عبدالرضا واعظی هیر ادامه داد: نیاکان ما شعور آب داشتند، یعنی قدر آب را می فهمیدند که اختراع قنات و سازگاری با شرایط خشکسالی از اقدامات مهم آن ها بوده است. سیستم استخراج قنات به گونه ای است که نمی توان بیش از ظرفیت آبخوان از آن آب استخراج کرد. به همین دلیل است که ایران از سال ها پیش تا کنون قطب تولید پسته بوده است؛ پسته را حتی با آب شور هم می توان پرورش داد و به طور کلی پسته و زعفران از محصولات کم مصرف آب هستند .

وی با بیان اینکه نیاکان ما در ایران مرکزی همیشه خود را با شرایط خشک سازگار کرده و هیچوقت به سمت مصرف آب زیاد نرفتند، اظهار کرد: اما اکنون در شهرهای مرکز کشور نظیر کرمان، یزد، کاشان و قم باغات زیادی ایجاد شده است و حتی توسعه کشاورزی رخ داده است. برای مردم کاشان که هزاران سال با کم آبی زندگی کرده اند و سازگار شده اند، با انتقال آب از زاگرس عادت های زندگی آن ها را تغییر داده و الگوی مصرف آن ها را به سمت مصرف زیاد آب تغییر داده ایم .

وی با تأکید بر اینکه باید الگو و عادات مصرف را تغییر داد، خاطر نشان کرد: الگوی کشت را به سمت کشت های کم مصرف و مقاوم ببریم؛ اخیرا در بخش هایی از مرند درختان پسته کاشته شده است که می تواند نقطه ی شروع خوبی در این راستا باشد .

استاد آب زیرزمینی دانشگاه تبریز با بیان اینکه مسئله مهم دیگر در بروز مشکل کم آبی، بحث تقسیم اراضی است، ادامه داد: این مشکل از دوره پهلوی با قانون اصلاحات ارضی شدت گرفت و تا به امروز با قانون تقسیم سهم الارث ادامه داشته است. وقتی یک زمین به زمین های کوچک تقسیم می شود علاوه بر از دست دادن بخشی از مساحت زمین، هر مالک جدید کاربری جدید برای سهم خود تعریف کرده و هر نفر یک چاه حفر می کند و هر کدام یک نوع محصول کشت می‌کند؛ با کوچک شدن اراضی، مکانیزه کردن کشاورزی به صرفه نخواهد بود و از طرف دیگر مصرف آب افزایش پیدا می کند .

به گفته وی، قانون ممانعت از تقسیم اراضی سال ۱۳۸۶ به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید ولی آیین نامه اجرایی آن بعد از ۱۰ سال و در سال ۱۳۹۶ ابلاغ گردید، بدین جهت این امر بسیار کند و لاک پشتی پیش می رود. کاری که در دنیا انجام می شود این است که زمین ها را تبدیل به سهام می کنند و یا اینکه کشاورزان باید زمین را به عنوان یک شرکت ثبت کنند؛ ما نیز می توانیم با برنامه مشخص و سیاست های تشویقی از کشاورزان (بخصوص کشاورزان پیشرو) بخواهیم که زمین های خود را به صورت یک شرکت ثبت کنند تا وراث به جای تقسیم خود زمین، سهام آن را تقسیم کنند. کاری که الان برای تقسیم سهام یک کارخانه به وراث انجام می گیرد. همچنین کشاورزان خرد را باید تشویق کنیم که زمین هایشان را تجمیع کنند؛ اساسا شرکت های تعاونی روستایی برای تجمیع اراضی ایجاد شده اند، نه صرفا برای توزیع کود و سم بین کشاورزان .

وی همچنین با اشاره به اشکالات اجرای طرح آبیاری تحت فشار، گفت: آنچه به عنوان آبیاری مدرن یاد می شود متاسفانه با شکست مواجه شده یا حداقل چندان موفق نبوده است؛ با این روش ها در آب صرفه جویی کرده اما مازاد آب را دوباره برای توسعه سطح زیر کشت استفاده کردیم یعنی عملا هیچ آبی ذخیره نشد .

وی در این خصوص ادامه داد: تصمیم بر این شد که کشاورزان آبیاری تحت فشار انجام دهند و مثلا ۵۰ درصد مصرف آب را کاهش دهند، نه تنها آب ذخیره نشد بلکه ۲۰ درصد آب برگشتی کشاورزی که در روش سنتی غرقابی به زیرزمین نفوذ می کرد و منجر به تغذیه آبخوان می شد؛ در روش تحت فشار این تغذیه صورت نمی گیرد و آب ذخیره شده صرف توسعه کشاورزی می شود .

دانشیار دانشگاه تبریز افزود: ما کل آب را سر زمین برده و مصرف کردیم و حتی سطح زیر کشت را نیز افزایش دادیم، در حالی که استفاده از روش‌های نوین آبیاری حتما باید بدون افزایش سطح زیر کشت انجام شود؛ دولت هزینه های هنگفتی جهت کمک بلاعوض و تسهیلات بانکی به کشاورزی برای آبیاری تحت فشار کرده است در حالی که برای کاهش مصرف آب نتیجه بخش و مؤثر نبوده و حتی منابع زیرزمینی را نیز تخلیه کرده است. مثل این می ماند که بگوییم دولت تسهیلات داده است تا منابع آب از بین برود .

وی با بیان اینکه در بحث خودکفایی در محصولات کشاورزی باید سیاست‌ها را بازنگری کنیم، گفت: دید جدید به خودکفایی در دنیا این است که محصولات استراتژیک را در داخل تولید کرده و برای محصولات دیگر واردات انجام شود که با این امر به طورهوشمندانه آب وارد کشور می شود؛ هر کشوری باید محصولی را تولید کند که در آن مزیت دارد به عنوان مثال هیچ کشوری در زعفران و پسته بر ایران برتری ندارد. بنابراین از طریق واردات آب مجازی می توانیم از اتلاف منابع آب داخلی جلوگیری کنیم .

وی با اشاره به اینکه در سال های اخیر الزاماتی برای صنایع در بازچرخانی و تصفیه آب لحاظ شده است، ادامه داد: اما در آب شرب مشکل داریم، چرا که بخش اعظم آب شرب بدون اینکه تصفیه شود تا در آبیاری برای کشاورزی مورد استفاده قرار گیرد، از دست رفته و بطور مستقیم وارد آب فاضلاب می شود و حتی این آب با ورود به زیرزمین، منابع آبی دیگر را نیز آلوده می کند .

عضو هیات علمی دانشگاه تبریز با اشاره به اینکه در تبریز فقط ۵۰ درصد آب فاضلاب تصفیه می شود و ۵۰ درصد دیگر آن از طریق رود آجی چای وارد دریاچه ارومیه می شود که با ورود عناصر سنگین و سمی به دریاچه، سبب آلودگی آن می شود، خاطر نشان کرد: تصفیه نکردن فاضلاب نه تنها موجب از دست دادن آب می شود بلکه منابع آب پایین دست را نیز آلوده کرده و در نهایت ممکن است آلودگی وارد زنجیره غذایی ما شود .

منبع: ایسنا

برچسب های :

#آب زیر زمینی